قسمت ششم از «آموزش درست‌نویسی و دستور خط فارسی»: جدانویسی و پیوسته‌نویسی کلمات مرکب

در قسمت قبل جدانویسی و پیوسته‌نویسی برخی پیشوندها و پسوندهای فارسی را بررسی کردیم. در این قسمت می‌خواهیم راجع به کلمات مرکب صحبت کنیم. با ما همراه باشید.

اسم‌ها در دستور زبان فارسی از نظر ساختار در دو گروه ساده و غیرساده دسته‌بندی می‌شوند.

اسم ساده اسمی است که فقط دارای یک جزء معنی‌دار باشد. مانند سیب، آتش، کتاب

اسم غیرساده به سه دسته تقسیم می‌شود: مشتق، مرکب، مشتق‌مرکب

اسم مشتق اسمی است که از دو یا چند جزء تشکیل شده است و دست‌کم یک جزء آن معنای مستقل دارد. مشتق‌ها از افزودن پسوند و پیشوند به اسم و بن فعل ساخته می‌شوند. مانند باغبان، بارانی، دانش.

برخی وندهای مشتق‌ساز عبارت‌اند از: زار (لاله‌زار)، گاه (دانشگاه)، دان (گلدان)، ـَک (عروسک)، ـِش (دانش)، ار (رفتار)، بان (باغبان)، چه (باغچه)، ـه (دسته)، ی (نیکی) و…

ی نکره و نشانه‌های جمع مشتق‌ساز نیستند.

اسم مرکب اسمی است که از دو یا چند جزء که معنای مستقل دارند تشکیل شده است. مانند کتابخانه، سفیدرود، آشپز، حقیقت‌طلب

اسم مشتق‌مرکب اسمی است که از دو یا چند جزء دارای معنای مستقل و یک یا چند وند تشکیل شده است. مانند آتش‌نشانی، وبلاگ‌نویسی

در پیوسته‌نویسى یا جدانویسى اسامی غیرساده در زبان فارسى، در تدوین و تصویب «دستور خط فارسى» تنها موارد الزامى جدانویسى و پیوسته‌نویسى معین شده است و در خصوص سایر کلمات، به نویسندگان اختیار داده شده است که بر اساس سلیقۀ خود تصمیم بگیرند. در این کتاب منظور از ترکیبات و کلمات مرکب، تمام کلمات غیرساده اعم از کلمات مشتق، مرکب و مشتق‌مرکب است.

الف) کلمات مرکبى که الزاماً پیوسته نوشته مى‌شود:

1- کلمات مرکبى که از ترکیب با پیشوند ساخته مى‌شود همیشه با نیم‌فاصله جدا نوشته مى‌شود، مگر مرکب‌هایى که با پیشوندهاى «به»، «بى» و «هم»، با رعایت استثناهایى، ساخته مى‌شود. قواعد این استثناها در بخش قبل آمده است.

2- کلمات مرکبى که از ترکیب با پسوند ساخته مى‌شود همیشه پیوسته نوشته مى‌شود، مگر هنگامى که:

الف) حرف پایانى جزء اول با حرف آغازى جزء دوم یکسان باشد: نظام‌مند، آب‌بان

ب) جزء اول آن عدد باشد: پنج‌گانه، ده‌گانه، پانزده‌گانه

تبصره: پسوندِ «وار» از حیث جدا و یا پیوسته‌نویسى تابع قاعده‌اى نیست و در بعضى کلمه‌ها جدا و در بعضى دیگر پیوسته نوشته مى‌شود. مانند طوطى‌وار، فردوسى‌وار، طاووس‌وار، پرى‌وار، بزرگوار، سوگوار، خانوار.

3- مرکب‌هایى که بسیط‌گونه هستند پیوسته نوشته می‌شوند. مانند آبرو، الفبا، آبشار، نیشکر، رختخواب، یکشنبه، پنجشنبه، سیصد، هفتصد، یکتا، بیستگانى (واحد پول)

4- اگر جزء دوم با «آ» آغاز شود و تک‌هجایى باشد پیوسته نوشته می‌شود. مانند گلاب، پساب، خوشاب، دستاس

تبصره: جزء دوم، اگر با «آ» آغاز شود و بیش از یک هجا داشته باشد، از قاعده‌اى تبعیت نمى‌کند و گاهى پیوسته نوشته مى‌شود، مانند دلاویز، پیشاهنگ، بسامد، و گاهى جدا، مانند دانش‌آموز، دل‌آگاه، زبان‌آور.

5- هر گاه کاهش یا افزایش واجى یا ابدال یا ادغام یا جابه‌جایى آوایى در داخل کلمۀ مرکب روى داده باشد پیوسته نوشته می‌شود. مانند هشیار، ولنگارى، شاهسپرم، نستعلیق، سکنجبین

6- کلمۀ مرکبى که دست‌کم یک جزء آن کاربرد مستقل نداشته باشد پیوسته نوشته می‌شود. مانند غمخوار، رنگرز، کهربا

7- مرکب‌هایى که جدا نوشتن آن‌ها ابهام معنایى ایجاد کند پیوسته نوشته می‌شوند. مانند بهیار (به‌یار)، بهروز (به‌روز)، بهنام (به‌نام)

این اتفاق بیشتر در بــِهْ، ‌کَهْ و کُهْ (صورت کُهْ بیشتر در قدیم و عمدتاً در شعر به کار رفته است) مشاهده مى‌شود. مانند بهساز، کهربا، کهکشان، کهگِل، کهریز، کُهسار.

8- کلمه‌هاى مرکبى که جزء دوم آن‌ها تک‌هجایى باشد و به‌صورت رسمى یا نیمه‌رسمى، جنبۀ سازمانى و ادارى و صنفى یافته باشد پیوسته نوشته می‌شوند. مانند استاندار، بخشدار، کتابدار، آشپز

ب) کلمات مرکبى که الزاماً با نیم‌فاصله جدا نوشته مى‌شود:

1- ترکیب‌هاى اضافى (شامل موصوف‌وصفت، و مضاف‌ومضاف‌ٌ‌الیه) با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند دست‌کم، شوراى‌عالى، حاصل‌ضرب، صرف‌نظر، سیب‌زمینى، آب‌میوه، آب‌لیمو

2- اگر جزء دوم با «الف» آغاز شود با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند دل‌انگیز، عقب‌افتادگى، کم‌احساس

3- اگر حرف پایانى جزء اول با حرف آغازى جزء دوم همانند یا هم‌مخرج باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند آیین‌نامه، پاک‌کن، کم‌مصرف، چوب‌برى، چوب‌پرده

4- مرکب‌هاى اتباعى و نیز مرکب‌هاى متشکل از دو جزء مکرر با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. مانند سنگین‌رنگین، پول‌مول، تک‌تک، هق‌هق

5- مصدر مرکب با نیم‌فاصله و فعل مرکب با فاصله نوشته می‌شوند. مانند سخن‌گفتن، نگاه‌داشتن، سخن گفتم، نگاه داشتم

6- مرکب‌هایى که یک جزء آن‌ها کلمۀ دخیل باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. مانند خوش‌پُز، شیک‌پوش، پاگون‌دار

7- عبارت‌هاى عربى که شامل چند جزء باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. مانند مع‌ذلک، من‌بعد، على‌هذا، ان‌شاء‌الله، مع‌هذا، بارى‌تعالى، حقّ‌تعالى، على‌اىّ‌حال

تبصره: هر دو صورت نوشتارى «باسمه‌تعالى» و «بسمه‌تعالى» جایز است.

8- اگر یک جزء از واژه‌هاى مرکب عدد باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند پنج‌تن، هفت‌گنبد، هشت‌بهشت، نُه‌فلک، ده‌چرخه

تبصره: به‌استثناى عدد یک، که بسته به مورد و با توجه به قواعد دیگر، با هر دو املا صحیح است: یکسویه/ یک‌سویه؛ یکشبه/ یک‌شبه؛ یکسره/ یک‌سره؛ یکپارچه/ یک‌پارچه.

9- کلمه‌هاى مرکبى که جزء اول آن‌ها به «هاى غیرملفوظ» ختم شود (هاى غیرملفوظ درحکم حرف منفصل است) با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. مانند بهانه‌گیر، پایه‌دار، کناره‌گیر

تبصره: کلمه‌هایى مانند تشنگان، خفتگان، هفتگى، بچگى که در ترکیب، هاى غیرملفوظ آن‌ها حذف شده و به‌جاى آن «گ» میانجى آمده است، از این قاعده مستثنا هستند.

10- اگر کلمه با پیوسته‌نویسى، طولانى یا نامأنوس یا احیاناً پردندانه شود با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند عافیت‌طلبى، مصلحت‌بین، پاک‌ضمیر، حقیقت‌جو

11- هر گاه یکى از اجزاى کلمۀ مرکب داراى چند گونۀ مختوم به حرف منفصل و حرف متصل باشد، چون جدانویسى گونه یا گونه‌هاى مختوم به حرف منفصل اجبارى است به‌تبع ‌آن جدانویسى گونه یا گونه‌هاى دیگر نیز منطقى‌تر است. مانند پابرهنه/ پاىْ‌برهنه؛ پامال/ پاىْ‌مال

12- هر گاه یک جزء کلمۀ مرکب صفت مفعولى یا صفت فاعلى باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند اجل‌رسیده، نمک‌پرورده، اخلال‌کننده، پاک‌کننده

13- اگر یک جزء کلمۀ مرکب اسم خاص باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند سعدى‌صفت، عیسى‌دم، عیسى‌رشتۀ مریم‌بافته

14- اگر جزء آغازى یا پایانى آن بسامد زیاد داشته باشد با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند مانند نیک‌بخت، هفت‌پیکر، شاه‌نشین، سیه‌چشم

15- هر گاه با پیوسته‌نویسى، اجزاى ترکیب معلوم نشود و احیاناً ابهام معنایى پدید آید با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. مانند پاک‌نام، پاک‌دامن، پاک‌راى، خوش‌بیارى

تمرین. بیایید این ابیات را بر اساس قواعدی که تاکنون آموخته‌ایم ویرایش کنیم.

در کوی تو معروفم و از روی تو محروم

گرگِ دهن‌آلودۀ یوسف‌ندریده

در این بیت از سعدی «دهن‌آلوده» و «یوسف‌ندریده» مرکب هستند و الزاماً باید با نیم‌فاصله نوشته شوند نه جدا با فاصله.

زلف‌آشفته و خوی‌کرده و خندان‌لب و مست

پیرهن‌چاک و غزل‌خوان و صراحی‌دردست

در این بیت از حافظ «زلف‌آشفته» و «خوی‌کرده» (به‌معنای عرق‌کرده) و «خندان‌لب» و «پیرهن‌چاک» و «غزل‌خوان» و «صراحی‌دردست» مرکب هستند و الزاماً باید با نیم‌فاصله نوشته شوند نه جدا با فاصله.

نرگسش عربده‌جوی و لبش افسوس‌کنان

نیم‌شب دوش به بالین من آمد بنشست

«عربده‌جوی» و «افسوس‌کنان» و «نیم‌شب» نیز مرکب هستند و الزاماً باید با نیم‌فاصله نوشته شوند نه جدا با فاصله.

دلم رمیدۀ لولی‌وشیست شورانگیز

دروغ‌وعده و قتّال‌وضع و رنگ‌آمیز

در این بیت از حافظ «لولی‌وش» و «شورانگیز» و «دروغ‌وعده» و «قتّال‌وضع» و «رنگ‌آمیز» مرکب هستند و الزاماً باید با نیم‌فاصله نوشته شوند نه جدا با فاصله.

امیدواریم این قسمت از آموزش درست‌نویسی و دستور خط فارسی دربارۀ جدانویسی و پیوسته‌نویسی کلمات مرکب برای شما مفید بوده باشد.

در قسمت بعد راجع به واژه‌هایی که چند صورت املایی دارند صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.