قسمت پنجم از «آموزش درست‌نویسی و دستور خط فارسی»: جدانویسی و پیوسته‌نویسی پیشوندها و پسوندها
در قسمت قبل ویژگی‌های خط فارسی را بررسی کردیم. در این قسمت می‌خواهیم راجع به جدانویسی و پیوسته‌نویسی پیشوندها و پسوندها صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
«ای»
حرف ندای «اى» همیشه جدا از منادا نوشته مى‌شود. مثال: اى خدا، اى که دستت می‌رسد
«این» و «آن»
«این» و «آن» جدا از جزء و کلمۀ پس از خود نوشته مى‌شوند. مثال: این کتاب، آن شهر
استثنا: آنچه، آنکه، اینکه، اینجا، آنجا، وانگهى
«همین» و «همان»
«همین» و «همان» جدا از کلمۀ پس از خود نوشته مى‌شوند. مثال: همین کتاب، همان شهر، همین جا، همان جا، همین طوری، همان جور
«هیچ»
«هیچ» همیشه جدا از کلمۀ پس از خود نوشته می‌شود. مثال: هیچ کتابی در کتابخانه نیست.
استثنا: هیچ در این موارد با نیم‌فاصله از کلمۀ پس از خود جدا مى‌شود. مثال: هیچ‌یک، هیچ‌کدام، هیچ‌کس
«چه»
«چه» جدا از کلمۀ پس از خود نوشته مى‌شود. مثال: چه سری، چه دمی
استثنا: چرا، چگونه، چقدر، چطور
«چه» همواره به کلمۀ پیش از خود مى‌چسبد. مثال: آنچه، چنانچه، خوانچه، کتابچه، ماهیچه، کمانچه
«را»
«را» همیشه جدا از کلمۀ پیش از خود نوشته مى‌شود. مثال: کتاب را، آن را، این را
استثنا: «چرا» در معناى «براى چه؟» و در معناى «آرى»، در پاسخ به پرسش منفى پیوسته نوشته می‌شود.
«که»
«که» با نیم‌فاصله از کلمۀ پیش از خود جدا مى‌شود. مثال: چنان‌که، آنکه (= آن‌کسى‌که)
استثنا: بلکه، آنکه، اینکه
«بـ»
در موارد زیر پیوسته نوشته مى‌شود:
بدین، بدان، بدو، بدیشان
هنگامى که بر سر فعل یا مصدر بیاید (اصطلاحاً «باى زینت» یا «باى تأکید» خوانده مى‌شود): بگفتم، بروم، بنماید، برفتن (= رفتن)
هنگامی که صفت بسازد: بخرد، بشکوه، بهنجار، بنام
در سایر موارد جدا نوشته مى‌شود:
کاملاً جدا: به برادرت گفتم، به سر بردن، به آواز بلند، به نام خدا
با نیم‌فاصله: به‌سختى، منزل‌به‌منزل
«بی»
با نیم‌فاصله از کلمۀ پس از خود جدا مى‌شود. مثال: بی‌صدا، بی‌معرفت، بی‌نام
استثنا: اگر کلمه بسیط‌گونه باشد، یعنى معناى آن دقیقاً مرکب از معانى اجزاى آن نباشد، پیوسته نوشته می‌شود. مثال: بیهوده، بیخود، بیراه، بیچاره، بینوا، بیجا
«می»
با نیم‌فاصله از ریشۀ فعل جدا مى‌شود. مثال: مى‌رود، مى‌افکند، همى‌گوید
«هم»
با نیم‌فاصله از کلمۀ پس از خود جدا مى‌شود.
استثناها:
اگر کلمه بسیط‌گونه باشد، پیوسته نوشته می‌شود: همشهرى، همشیره، همدیگر، همسایه، همین، همان، همچنین، همچنان
اگر جزء دوم تک‌هجایى باشد پیوسته نوشته می‌شود: همدرس، همسنگ، همکار، همراه
اما در صورتى که پیوسته‌نویسى «هم» با کلمۀ بعد از خود موجب دشوارخوانى شود، مانند همصنف، همصوت، همتیم جدانویسى آن مرجح است.
اگر جزء دوم با مصوت «آ» شروع شود پیوسته نوشته می‌شود: همایش، هماورد، هماهنگ
اما در صورتى که قبل از حرف «آ» همزه در تلفظ ظاهر شود، با نیم‌فاصله جدا نوشته مى‌شود: هم‌آرزو، هم‌آرمان
اگر بر سر کلماتى که با «الف» یا «م» آغاز مى‌شود بیاید، با نیم‌فاصله جدا نوشته می‌شود: هم‌اسم، هم‌مرز، هم‌مسلک
«ها»
ها (نشانۀ جمع) به هر دو صورت پیوسته و با نیم‌فاصله رایج است. مثال: کتابها/ کتابها، باغها/ باغها، چاهها /چاهها، کوهها/ کوهها، گرهها/ گرهها
اما در موارد زیر نیم‌فاصله الزامى است:
هر گاه «ها» بعد از کلمه‌هاى بیگانۀ نامأنوس به کار رود. مثال: مرکانتیلیست‌‌ها، پزیتیویست‌ها، فرمالیست‌‌ها
هنگامى‌که بخواهیم اصل کلمه را براى آموزش یا براى برجسته‌سازى مشخص کنیم. مثال: کتابها، باغها، متمدن‌ها، ایرانى‌ها
هر گاه کلمه پردندانه (بیش از سه دندانه) شود و یا به «ط» و «ظ» ختم شود. مثال: پیش‌بینى‌ها، حساسیت‌‌ها، استنباط‌ها، تلفظ‌ها
هر گاه جمع اسامى خاص مد نظر باشد. مثال: سعدى‌ها، فردوسى‌ها، مولوى‌ها
هر گاه کلمه به هاى غیرملفوظ ختم شود. مثال: میوه‌ها، خانه‌ها
هر گاه به هاى ملفوظى ختم شود که حرف قبل از آن حرف متصل باشد. مثال: سفیه‌ها، فقیه‌ها، پیه‌ها، به‌ها
چند نکته:
با اینکه «ها» هم به صورت پیوسته و هم با نیم‌فاصله صحیح است، اما برای یکدستی متن بهتر است همیشه با نیم‌فصله نوشته شود.
حرف «به» که در آغاز بعضى از ترکیب‌هاى عربى مى‌آید از نوع حرف اضافۀ فارسى نیست و پیوسته به کلمۀ بعد نوشته مى‌شود. مثال: بعینه، بنفسه، برأی‌العین، بشخصه، مابازاء، بذاته
هر گاه «باى زینت»، «نون نفى»، «میم نهى» بر سر افعالى که با الف مفتوح (اَ) یا مضموم (اُ) آغاز مى‌شوند (مانند انداختن، افتادن، افکندن) بیاید، «الف» در نوشتن حذف مى‌شود. مثال: بینداز، نیفتاد، میفکن
ابن وقتى که بین دو اسم خاص واقع شود، هر دو صحیح است. مثال: حسین‌بن‌على، محمدبن‌زکریاى رازى، حسین‌بن‌عبدالله‌بن‌سینا، حسین‌ابن‌على، محمدابن زکریاى رازى، حسین‌ابن‌عبدالله‌ابن‌سینا
امیدواریم این قسمت از آموزش درست‌نویسی و دستور خط فارسی دربارۀ جدانویسی و پیوسته‌نویسی پیشوندها و پسوندها برای شما مفید بوده باشد.
در قسمت بعد راجع به کلمات مرکبی که الزاماً پیوسته یا الزماً جدا نوشته می‌شوند صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
تمرین:
اون استثناء‌ها کار رو سخت می‌کنن.
تمرین باید کرد.