آواچه - ۲۱ (عربی در هندسه)

دانلود آواچۀ شمارۀ ۲۱ «ویراستاران»: ۶ مگابایت، ۴ دقیقه

متن فایل صوتی:

عربی در فارسی، عربی‌زدایی

واژه‌های عربی در هندسه را بشمارید. خیلی بیشتر از آنچه گمان می‌کنیم، عربی در فارسی راه یافته است.

زبان فارسی ما بیش از آنچه که فکرش را بکنید با زبان عربی مخلوط شده است. اگر فکر می‌کنید واژه‌های عربی در زبان فارسی «زیاد» هستند، باید بدانید که واژه‌های عربی در زبان فارسی «خیلی زیاد» هستند. 

فقط یک نمونه:

تمام علوم ما پیش از رویارویی ایرانیان با تمدن غرب با واژه‌های عربی ساخته شده، آمیخته شده، رشد کرده، جا افتاده و پیش رفته است. امروز فقط یک نمونه واژۀ فارسی داریم:

می‌گویند «هندسه» از واژۀ پهلوی «هندسک» گرفته شده است؛ ولی نکته اینجاست که ما عربی‌اش را به‌کار می‌گیریم. معرب یا عربی شده‌اش را استفاده می‌کنیم. برای همین هم «مهندس» را از آن می‌سازیم که در ثلاثی مزید اسم فاعل است.

در هندسه دربارۀ شکل، حجم، مساحت، محیط، بُعد، ارتفاع، قاعده، طول و عرض صحبت می‌کنیم. 

ما دربارۀ حالت‌ها صحبت می‌کنیم. منطبق‌اند، موازی‌اند، عمودند، عمود منصف‌اند، مماس‌اند، متقاطع‌اند، مساوی‌اند، متساوی‌اند. اینها همه عربی هستند. 

دربارۀ اجزا صحبت می‌کنیم. نقطه عربی است. خط عربی است، ضلع، شعاع، وتر، قطر، رأس، اینها همه‌اش عربی بود.

و دربارۀ شکل‌ها صحبت می‌کنیم. بیضی، مثلث، مربع، مستطیل، ذوزنقه، اینها همه‌اش عربی بود. 

دایره عربی است. از «دور» می‌آید. اصلاً «اداره» از «دور» می‌آید. «مدیر» از «دور» می‌آید. «اداره» یعنی جایی که کارها می‌چرخد. گرچه امروزه در اداره آدم‌ها را می‌چرخانند. 

مدیر یعنی چرخاننده، گرداننده. 

«الا یا ایها الساقی، ادر کاساً و ناولها»، بگردان کاسه‌ای، بچرخان کاسه‌ای، دور، چرخاندن. و مدیر یعنی کسی که جایی را می‌گرداند. اگر بخواهیم معادل فارسی برای «مدیر» بگذاریم: «گرداننده»، «چرخاننده». و امروز بعضی از مدیرها واقعاً آدم را می‌چرخانند، می‌گردانند؛ به‌جای اینکه کارها را بگردانند یا بچرخانند، یا اداره را اداره کنند و بچرخانند یا بگردانند. وارد حاشیه نشویم.

و نام می‌بریم از مثلث قائم‌الزاویه، مختلف‌الاضلاع، منفرجه، حاده، اینها همه‌اش عربی بود. متساوی‌الاضلاع، متساوی‌الاساقین.

و دربارۀ انواع هندسه، هندسۀ تحلیلی و مثلثات، هندسۀ غیراقلیدسی، هندسۀ فضایی، اینها همه‌اش عربی بود.

ما بیش از آنچه فکر کنیم در زبان خودمان واژه‌های عربی آوردیم و زبان فارسی را با زبان عربی آمیخته‌ایم. این پدیده چه پسندیده باشد چه ناپسند، چه خوشمان بیاید چه خوشمان نیاید، چه دلمان بخواهد و چه دلمان نخواهد، واقعیتی است که باید آن را بپذیریم. 

به‌نظر شما زدودن عربی از زبان فارسی شدنی است یا نه؟ و اگر آری، پسندیده است یا نه؟ بگذارید عربی بگویم که بهتر بفهمید. عربی‌زدایی ممکن است؟ و اگر ممکن است، مطلوب است؟

+ «ویراستاران»