آواچه - ۹۳ (تغییر آوایی)
دانلود آواچۀ شمارۀ ۹۳ «ویراستاران»: ۲ مگابایت، ۴ دقیقه
متن فایل صوتی (دکتر ویدا شقاقی، استاد صرف، دانشگاه علامه طباطبایی):
وقتی به «خانه»، «ی» اضافه می‌کنیم، یک سابقۀ تاریخی دارد که در قدیم آخر کلمات پسوند «ـَگ» داشتیم و «گ» در جایگاه پایانی طبق یکی از فرایندهای طبیعی تغییر، حذف می‌شود و این همخوان (صامت) پایانی از بین رفته است. اما گاهی از اوقات بعد از این همخوان پایانی شما یک چیزی به پایه چسبانده بودید. آن صورت کاملی که باقی مانده و به ما رسیده است، کلمه‌ای مثل زندگی، زندگان، این «گ» در این‌ها باقی مانده است. در حالی که اکنون در پایان کلمۀ زنده، «گ» نداریم و «ـَ» هم در فارسی معاصر معیار به «ـِ» تبدیل شده است. در خیلی از گویش‌ها، طرف‌های همدان و قزوین می‌گویند «خَنَ» نمی‌گویند خانه. به‌خاطر اینکه «آ» و «ـِ» باهم همگون شده‌اند. منِ فارسی‌زبان می‌گویم خانه. چون «آ» را داریم و «ـَ» در فارسی معیار به «ـِ» بدل شده است. حالا وقتی می‌خواهم پسوند «ی» بچسبانم، «ـِ»، «ای» را پشت سر هم نمی‌توانیم تلفظ کنیم. پس وسط این دو یک واج دیگری را به‌عنوان تکواژ میانجی به‌کار می‌برم و می‌گویم خانگی، زندگی، بندگی و کلمات دیگر. بعضی جاها «گ» به‌کار می‌برم، بعضی جاها «ک» و بعضی جاها «و». اگر قرار بود شرایط آوایی ایجاب کند که «گ» ظاهر باشد همه جا باید «گ» ظاهر می‌شد. اما همه جا «گ» ظاهر نمی‌شود. این نشان می‌دهد که صرف و نحو بر توزیع این‌ها دخالت یا نظارت می‌کنند.
اگر شما به همین کلمۀ «زنده» یا «خانه»، یای نکره اضافه کنید، چگونه تلفظ می‌کنیم؟ خانه‌ای، بنده‌ای، زنده‌ای می‌گوییم. این نشان می‌دهد توزیع این‌ها یکی نیست. صرف و نحو دخالت دارند. به همین دلیل به این‌ها تکواژ می‌گوییم. در کتاب‌های اولیۀ زبان‌شناسی همه به این‌ها صامت میانجی یا واج میانجی می‌گفتند. ولی واقعیت این است که واج نیست، تکواژ است. وقتی شما این‌ها را وارد این ساخت‌ها می‌کنید، میتوانید تلفظ این‌ها را به‌درستی، مطابق با زبان امروزی بدهید. اگر جایی با یای نکره، یای تخصیص نکره، یعنی یک عنصر نحوی مواجه شدید قبلش باید یک انسداد چاکنایی (الف) بنویسید. اما اگر دو تا واکه (مصوت) کنار هم قرار گرفتند، وقتی خواستید «ی» اضافه کنید در ساخت‌های مختلف ممکن است «گ» و «ک» اضافه کنید. مثل نیاکان، بندگان، پلکان. اگر به زبان تاجیک‌ها توجه کنید، تاجیک‌ها می‌گویند «نیاگان».
من ...
