زبان‌شناسی - ۲
زمان پخش: ۱۱ آذر ۹۶
مهمان برنامه: دکتر محمدرضا رضوی
لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg هشت دقیقه، سه مگابایت
لینک دانلود ویدئوی برنامه (۸ دقیقه، ۱۶ مگابایت)
راجع به خصوصیات زبان انسان و تفاوتشون با زبان حیوانات صحبت شد. چون وقت برنامه کم بود و بحث نصفه موند برنامه‌های آینده هم راجع به همین موضوع خواهد بود. بحث یه کم تخصصیه و من همه‌ش می‌ترسم مخاطب فرار کنه! خلاصۀ مباحث رو از جزوه‌م اینجا میارم و امیدوارم براتون جالب و جذاب باشه. همیشه هم تو امتحانات و حتی تو کنکور از این قسمت سؤال میاد:
خصوصیات زبان انسان (از دیدگاه هاکت):
۱. جابه‌جایی (Displacement): زبان بشر Fixed reference نیست و برای غیر از اینجا و غیر از اکنون هم به‌کار می‌رود. یعنی دربارۀ زمان گذشته و آینده و مکان‌هایی جز اینجا هم می‌توان سخن گفت.
۲. دوگانگی (Duality): آندره مارتینه تجزیۀ دوگانه را مطرح می‌کند و در مورد تفاوت زبان انسان و زبان حیوانات بیان می‌کند: زبان بشر در دو سطح تقطیع می‌شود، اما زبان حیوانات (مثلاً میومیو) این گونه نیست. به عقیدۀ وی زبان انسان تقطیع دوگانه (تجزیۀ دوساختی) دارد. یعنی در یک سطح به عناصر معنادار (واژه و تکواژ) و در یک سطح به عناصر بدون معنا که واج و آوا هستند برش می‌خورد. به‌عنوان مثال، سطح اول (واژه‌ها و تکواژها): «کتاب» + «خانه» + «ای»، سطح دوم (واج‌ها یا آواها): ک + ت + ا + ب.
۳. قراردادی بودن: به جز نام‌آواها که رابطۀ طبیعی دارند، دال و مدلول رابطه‌ی طبیعی ندارند و قراردادی‌اند.
۴. زایایی (Productivity): ذهن انسان انبار جملات نیست. با واژگان و قواعد محدود جملات و واژه‌های جدید و نامحدود می‌سازد. مثال: «صندلی‌مند»، «بخاری چپ‌چپ نگاه می‌کرد».
۵. انتقال فرهنگی (Cultural transmission): زبان ژنتیکی نیست و کودک از طریقِ بودن در محیط، زبان را فرامی‌گیرد. یعنی یک کودک ایرانی اگر در یونان و در خانوادهٔ یونانی بزرگ شود، زبان یونانی می‌آموزد.
۶. تخصصی‌شدگی (Specialization): رفتار حیوانات با زبان‌شان مستقیم است. یعنی تکان دادن دم سگ نشان‌دهندۀ تشکر، و قارقار کلاغ نشانۀ خطر است. ولی زبان انسان رفتار خاصی را برنمی‌انگیزد و با رفتارش رابطهٔ اختصاصی ندارد. مثلاً اگر در یک مهمانی بگویند «بفرمایید شام حاضر است»، این جمله رفتار خاصی را برنمی‌انگیزد و همه سراغ شام نمی‌روند؛ یکی می‌گوید گرسنه نیستم، یکی تکذیب می‌کند.
۷. یکسانیِ فرستنده و گیرنده: هم می‌توان حرف زد، هم گوش کرد. انسان‌ها هم‌زمان با تولید پیام، می‌توانند پیام طرف مقابل را درک هم بکنند؛ اما برخی حیوانات این گونه نیستند. بعضی از جانداران فقط صدا تولید می‌کنند و برخی فقط می‌شنوند. در برخی گونه‌ها جنس ماده می‌شنود و جنس نر حرف می‌زند.
۸. جهت‌مند نبودن، غیرجهت‌داری: زبان حیوانات جهت‌مند است. مثلاً مورچه‌ها باید روبه‌روی هم باشند تا ارتباط برقرار کنند. در زبان انسان‌ها مهم تولید صوت است نه روش ارتباط (SMS، تلفن، نامه، مکالمه پشت در).
این ویژگی‌ها ادامه داره. بقیه‌شو بعداً میگم.
* * *
مجری: به بخش فرهنگستان «صبح به خیر ایران» خوش آمدید. بخشی که روزهای زوج تقدیم نگاه‌های قشنگ و مهربان شما می‌شود. ما در این بخش سعی بر این داریم و تلاش می‌کنیم که در واقع از این زبان فارسی‌مان مراقبت و محافظت کنیم. همه‌مان می‌دانیم خیلی در معرض هجمه و حمله است. خاصه به‌واسطۀ فضای مجازی که این روزها رسانه در گوشی‌های همه‌مان هست. امیدوارم که کمی بیشتر به فکر پاس‌داشت زبان فارسی باشیم. لااقل مثلاً برای سه نسل آینده چیزی از زبان فارسی مانده باشد که استفاده کنند و باهم ارتباط مؤثر کلامی از طریق این زبان شیرین و گویا برقرار کنند. جناب آقای دکتر رضوی مهمان من هستند؛ از پژوهشگران محترم فرهنگستان زبان و ادب فارسی. سلام، صبحتان به خیر، خوش آمدید.
دکتر رضوی: سلام عرض می‌کنم. صبح شما و بینندگان گرامی در منزل هم به خیر. من جلسۀ پیش خاطرتان باشد در مورد زبان صحبت کردم و اینکه زبان چیست؟ نرم‌افزاری ذهنی است که بین صداها و اندیشه و فکر ما ارتباط برقرار می‌کند. در واقع ما وقتی فکری داریم، روی آواها سوار می‌شود و ما به این صورت ارتباط برقرار می‌کنیم.
مجری: پس می‌توانیم نتیجه بگیریم که هر کس اگر چیزی می‌گوید، حتماً قبلش به آن فکر کرده است.
دکتر رضوی: حتماً همین طور است. فکری است که در قالب زبان تحقق پیدا می‌کند.
مجری: برویم سراغ نقش‌های زبان. یکی از نقش‌های زبان علی‌القاعده این است که ما از طریقش می‌توانیم ارتباط مؤثر کلامی برقرار کنیم و مفاهیم را از طریق زبان در قالب زبان انتقال دهیم. نقش‌ها و کارکردهای دیگر زبان چیست؟
دکتر رضوی: زبان اهمیت مشخصی در زندگی ما دارد. من می‌خواهم به این چالش «صبح به خیر ایران» هم اشاره کنم که چالشی زبانی در نظرش گرفته‌اید. واقعاً از دید ما فرهنگستان و کسانی که با زبان کار می‌کنند، این یک چالش زبانی است که هر کسی «صبح به خیر ایران» را به زبان خودش و به آن گویشی که دارد بگوید. و یک نقش هویتی و ارتباط دهنده دارد. نقش‌های زبان همان طور که فرمودید، اطلاع‌دهنده است. وقتی هواشناسی یا اخباری می‌بینیم، یا روزنامه می‌خریم و می‌خوانیم، از اطلاعات می‌خواهیم استفاده کنیم؛ یا حتی کارت تبریک یا دعوتی وقتی برایمان ارسال می‌شود، همۀ این‌ها نقش اطلاعی دارد. زبان نقش ارتباطی هم دارد. وقتی که ما می‌خواهیم کمکی کنیم، حال کسی را می‌پرسیم، یا تسلیت و تبریک می‌گوییم، همۀ این‌ها نقش ارتباطی هستند. این دو نقش جالب هستند. من این مثال را همیشه می‌زنم؛ مثلاً در احوال‌پرسی ما می‌توانیم این نقش را ببینیم. وقتی سلام و احوال‌پرسی می‌کنیم یک موقع وقتی نزد پزشک می‌رویم برای اطلاع دادن است. وقتی می‌پرسد که حالتان چطور است ما شرح کاملی از وضع جسمی خودمان می‌دهیم. ولی وقتی مثلاً در راهروها همکارانمان را می‌بینیم، ممکن است بپرسند حالتان چطور است و ما بگوییم خوبم، بد نیستم. این برای ارتباط است، ولی در حضور پزشک که شرح کاملی از حالمان می‌دهیم برای اطلاع است. نقش دیگر زبان هنرآفرینی است که در ادبیات و داستان و شعر و حتی در شغل شما و هر کسی که بخواهد ارتباط برقرار کند وجود دارد. ممکن است شما بگویید «صبح سرد پاییزی‌تان گرم»؛ همین سرد و گرم که کنار هم گذاشته می‌شود، می‌خواهد کلام و اطلاع و ارتباط را زیباتر کند. و خب اگر از شعری استفاده می‌کنیم و اگر داستانی یا رمانی یا قطعه‌ای گفته می‌شود، سخنران‌ها خیلی استفاده می‌کنند و هر کسی که بخواهد زبانش را زیباتر و اندیشه‌اش را زیباتر عرضه کند، همۀ این‌ها هنرآفرینی است.
مجری: می‌توانیم بگوییم زبان، ثبت و حفظ تاریخ ما را هم بر عهده دارد؟
دکتر رضوی: قطعاً همین طور است. زبان انتقال دهندۀ فکر و اندیشه و تمدن ماست. یکی از وجوه زبان ثبت است. خط و گفتار وجوه زبان هستند. باز هم من تأکید می‌کنم آن چیزی که در ذهن حضور دارد زبان است. ما حتی اگر حرف هم نزنیم، مثل زبان اشاره که گفتار و صوت و آوا ندارد، ولی زبان است، یا خیلی از گویش‌ها که خط ندارند، اما زبان هستند. خیلی از گویش‌ها و زبان‌های دنیا هیچ خطی ندارند برای ارائه، ولی زبان هستند. این‌ها بعدها به زبان اضافه شده‌اند.
مجری: منظور از زبان اشاره زبان بدن است؟
دکتر رضوی: نه منظورم زبان افرادی است که قادر به تکلم و شنیدن نیستند.
مجری: یک جایی در مورد زبان بدن مطالعه می‌کردم که زبان بدنتان تأثیر بیشتری از کلامتان دارد وقتی که صحبت می‌کنید یا ارتباط برقرار می‌کنید یا به‌عنوان مثال شما دارید بنده را از قاب شبکۀ یک تلویزیون تماشا می‌کنید. زبان بدن من بیشتر تأثیرگذار است تا آن چیزی که مردم از طریق بیان من دارند می‌شنوند. یعنی زبان بدن مؤثرتر است.
دکتر رضوی: البته کاربرد کلمۀ زبان، که ما زبان جانداران می‌گوییم، زبان گیاهان، زبان موسیقی، کاربرد عامی است. برای ارتباط، بله؛ زبان بدن هم یک زبانی است. به هر حال نشانه‌هایی است. این نشانه‌ها خیلی معنادار هستند.
مجری: زبان جانوران چیست؟
دکتر رضوی: ما جایگاه خیلی خاص و ویژه‌ای برای زبان بشر تلقی کرده‌ایم. اگر زبان بشر را با زبان جانداران دیگر مقایسه‌اش کنیم، چند ویژگی و خصوصیت متفاوت دارد. یکی از ویژگی‌ها این است که زبان بشر خلاقیت دارد. یعنی در واقع ما کلماتی را فوراً می‌سازیم، جملاتی می‌سازیم که هرگز به آن‌ها فکر نکرده‌ایم. آن‌به‌آن، در لحظه از قاعده‌ها استفاده می‌کنیم. ولی زبان جانداران این طور نیست. حشرات، به‌عنوان مثال زنبور عسل، وقتی منبع شهد و گلی را پیدا می‌کند و به کندو برمی‌گردد، رقص و حرکات نیم‌دایره‌ای که اصطلاحاً دم‌جنبانک می‌گویند انجام می‌دهد و به دیگر زنبورها اطلاع می‌دهد که منبع شهد کجاست. آزمایشی انجام شده و دیده‌اند که زنبور نمی‌تواند مفهوم «بالا» را انتقال دهد و همیشه در سطح حرکت کرده است. خلاقیت بچۀ انسان، که قبلاً هم اشاره کردم در تولید واژه و در تولید جمله، از هر رایانه و کامپیوتری بیشتر است. این یکی از ویژگی‌هاست. یک ویژگی دیگر شاید مربوط باشد به بحث صبحتان در مورد «دروغ‌گویی». در زبان، دروغ‌گویی یک مسألۀ ارزشی یا اخلاقی نیست. دروغ‌گویی یعنی اینکه زبان همیشه برای واقعیت به‌کار نمی‌رود. ما وقتی زبان را برای ارتباط به‌کار می‌بریم، مثل «حالت خوبه؟»، در جواب، شرح کاملی مانند وقتی که در مطب پزشک هستیم نمی‌دهیم. می‌گوییم «خوبم، مرسی». این برای ارتباط است. زبان انسان در مقایسه با سایر جانداران، فقط برای واقع‌نمایی نیست. وقتی یک کلاغ قارقار می‌کند، او فقط خطر یا منبع غذایی که همان موقع وجود دارد را نشان می‌دهد، ولی بشر صحبت‌هایی می‌کند که جابه‌جا می‌شود. یعنی از همان موقع به زمان دیگر، آینده و گذشته. زبان بشر تخیل دارد، داستان‌هایی در آن ایجاد می‌شود و ممکن از اسب بالدار صحبت شود؛ یا هر چیز دیگری.
آقاگل
