زبان‌شناسی - ۴
زمان پخش: ۹ دی ۹۶
مهمان برنامه: دکتر محمدرضا رضوی
لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg یازده دقیقه، چهار مگابایت
لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۱ دقیقه، ۱۷ مگابایت)
این برنامه راجع به زبان‌های دنیا و شباهت‌هاشون هست و اینکه زبان‌شناسی چیه و چیا رو مطالعه می‌کنه.
این ویدوئو رو اگه دوست داشتید ببینید: زبان‌های در حال انقراض ایران
* * *
دکتر رضوی: ما در جلسات گذشته در مورد زبان و اهمیت و جایگاه آن صحبت کردیم که وسیله‌ای برای ارتباط، وسیلۀ هنرآفرینی و وسیلۀ اطلاع‌دهنده است. من می‌خواهم این بار دربارۀ خود گستردگی زبان در جهان و اینکه زبان‌شناسی چیست صحبت کنم.
مجری: چند تا زبان و چند تا خانوادۀ زبانی وجود دارد؟
دکتر رضوی: اگر زبان‌ها و گویش‌ها را مجموعاً به‌طور کلی در نظر بگیریم، نزدیک به هفت هزار زبان وجود دارد؛ که البته از دید زبان‌شناسی این‌ها باهم تحت خانواده‌های زبانی می‌توانند در نظر گرفته شوند. البته تعداد گویشوران بعضی از این زبان‌ها ممکن است کم باشد. ممکن است تعداد گویشوران بعضی‌ها کمتر از صد نفر یا چند نفر باشد. حدود نود، نود و پنج درصد زبان‌های دنیا زبان‌هایی هستند که به خانواده‌های زبانی خاصی تعلق دارند که خیلی گسترده شده است. زبان‌هایی مثل انگلیسی، اسپانیایی، ایتالیایی، عربی، پرتغالی، هندی، چینی؛ این‌ها زبان‌هایی هستند که به‌طور گسترده در سطح جهان به‌کار می‌روند. ولی از خانواده‌های زبانی اگر بخواهیم صحبت کنیم؛ خانوادۀ زبانی یعنی مجموعه‌ای از زبان‌ها که یک نیا یا جد یا مادر مشترکی دارند که ممکن است از بین رفته باشد ولی شباهت‌های واژگانی و ساختی آن‌ها، این‌ها را تحت یک زبان قرار می‌دهد و به‌اصطلاح به آن زبان‌ها که تحت یک نیای مشترک‌اند، زبان‌های خواهر می‌گویند. اگر بخواهیم اشاره‌ای به خانواده‌های زبانی کنیم، می‌شود از خانوادۀ زبانی چینی-تبتی نام برد که زبان پرگویشور چینی و تبتی و برمه‌ای است؛ یا خانوادۀ زبانی آلتایی که شاخۀ زبانی ترکی و ترکمنی و مغولی اینجاست؛ یا خانوادۀ زبانی دراویدی که در جنوب هند صحبت می‌شود، مجموعه‌ای از زبان‌ها آنجاست. تقریباً در مرکز آفریقا زبان‌های بانتو صحبت می‌شود. و البته بزرگترین خانوادۀ زبانی، خانوادۀ زبانی هند و اروپایی است. خانوادۀ زبانی هند و اروپایی به‌دلیل گستردگی‌اش و البته تعداد گویشورانش در سراسر جهان گسترده شده است. در کشور خودمان هم فارسی زیرمجموعۀ آن است. زبان‌هایی که به‌ظاهر شبیه به هم به نظر نمی‌رسند، ولی چون نیای مشترکشان یک زبان هند و اروپایی فرضی است که زبان‌شناسان آن را در قرن نوزدهم کشف کردند که زبان فارسی و زبان‌هایی مثل سانسکریت و زبان انگلیسی که در اروپا صحبت می‌شود، این‌ها ریشه‌های مشترکی در کلماتشان دیده می‌شود. برای همین شبیه و دارای یک نیای مشترک در نظر گرفته شده‌اند. در واقع این زبان‌های دورادور مشترک یک سر طیفش زبان‌های هندی و سانسکریت و فارسی است، یک طرف دیگرش آلمانی و ایتالیایی و فرانسوی و انگلیسی و پرتغالی. این‌ها زبان‌هایی هستند که در ذیل زبان‌های هند و اروپایی جای می‌گیرند. اگر بخواهم مثال بزنم، زبان‌شناسان از ساخت و اینکه کلمات در این زبان‌ها چیست به این پی می‌برند.
مجری: می‌خواهیم برویم سراغ شباهت کلمات؟
دکتر رضوی: بله. شباهت کلمات؛ آن چیزی است که به این ایده سمت‌وسو داد که زبان‌ها از خانوادۀ بزرگ زبانی مشترک‌اند. از کلمات و ساختاری که ممکن است داشته باشند، این خانواده‌ها را تشخیص می‌دهند. من اگر بخواهم چند تا مثال بزنم از چند زبان، مثلاً کلمۀ «مادر» فارسی در زبان‌های مختلف مانند انگلیسی (mother)، فرانسوی (m`ere)، اسپانیایی (madre)، آلمانی (mutter) و سانسکریت (ماتَر) شباهت‌هایی دارد و این نشان می‌دهد این‌ها نیای مشترکی دارند. یا کلمۀ «نو»ی فارسی که در انگیسی new هست، در فرانسوی nouveau هست، در اسپانیایی nuevo، در آلمانی neu و در سانسکریت ناوا است. این نشان می‌دهد این زبان‌ها در یک زمانی از تاریخ مادر، مادربزرگ یا نیای مشترکی داشتند و بعد به‌دلیل پراکندگی جمعیت‌های مناطق و سرزمین‌های مختلف این‌ها کم‌کم سیر خودشان را دنبال کردند.
مجری: در این خانوادۀ هندی و اروپایی که زبان فارسی و ایرانی زیرمجموعه‌اش قرار می‌گیرد، کدام یک از زبان‌ها در این خانواده به هم نزدیک‌ترند؟
دکتر رضوی: شاخه‌ای از زبان‌ها هست که در واقع هند و ایرانی است. زبان‌های خواهر که در منطقۀ ایران صحبت می‌شود، مثل زبان فارسی، پشتو، کردی، بلوچی؛ این‌ها زبان‌های خواهر هستند که کاملاً زیرمجموعۀ هندی و ایرانی قرار می‌گیرند.
مجری: و آذری؟
دکتر رضوی: آذری از مجموعه زبان‌های ترکی است که مغولی و ترکمنی و این‌ها هستند. خانوادۀ زبانی خیلی بزرگترش آلتایی است.
مجری: برویم سراغ اینکه این همه شما و همکارانتان از فرهنگستان ادب و زبان فارسی تشریف می‌آورید اینجا و صبح به خیر ایران هم خوشبختانه در رابطه با بخش فرهنگستان خیلی با استقبال مخاطبانش مواجه شده است؛ اما یک سؤال خیلی مهم و کلی وجود دارد و آن اینکه کلاً هدف زبان‌شناسی و شما زبان‌شناسان محترم چیست و زبان‌شناسی می‌خواهد برای مردم چه بکند؟
دکتر رضوی: من این تفکیک را قائل شوم که زبان‌شناسی شاید با زبان‌دانی فرق کند. همۀ ما گویشور زبان فارسی یا یک گویش و زبان دیگر هستیم. زبان‌شناسی به‌طور مشخص به مطالعۀ علمی زبان‌ها می‌پردازد و ساختمان زبان‌ها را بررسی می‌کند که چه ساختمان واژگانی دارند، از چه کلماتی تشکیل شده و به‌طور خلاصه و مشخص در پنج حوزه ساختمان زبان را بررسی می‌کند. یک، آواشناسی، آواها را بررسی می‌کند که زبان از چه اصواتی استفاده می‌کند. دوم، واژه‌سازی یا صرف است. اینکه چه واژه‌هایی و چه ترکیباتی به‌کار می‌برد، چه وندهایی به‌کار می‌برد. سوم، ساختمان نحوی است که چگونه جمله‌سازی می‌کند و جملات با این واژه‌ها چگونه شکل می‌گیرند. چهارم، معنا یا به‌اصطلاح معنی‌شناسی است. اینکه معنای این کلمات چیست و از کجا شکل می‌گیرد. و پنجم کاربرد زبان است. این جملات و کلماتی که هر زبان به‌عنوان ساختمان خودش در اختیار دارد، چگونه در بافت و بین گویشوران و گویندگان و شنوندگان به‌کار می‌رود. اگر بخواهم مثالی بزنم از همین مثلاً عنوان این برنامه (صبح به خیر ایران) مثلاً در سطح آوایی، «صبح» از «ص»، «ـُ»، «ب» و «ح» تشکیل شده است. این آواها ممکن است در آواشناسی، ویژگی‌ها، یعنی جایگاه تولید و شیوۀ تولیدشان را بررسی کنیم. در سطح واژگانی بررسی می‌شود که چگونه با «صبح» می‌توانیم کلمات مختلف مانند صبحانه و صبحگاه بسازیم. یا خود «صبح به خیر» را چگونه بسازیم. سطح بعدی نحو است که اگر ما می‌گوییم «صبح به خیر ایران»، اینجا یک شبه‌جمله به‌کار می‌بریم. مثل «توقف ممنوع»، یا «تبریک»، «تهنیت»، یا «مبارک». این‌ها همه می‌توانند شبه‌جمله باشند. یعنی قسمتی که فعلش حذف شده است و ما نمی‌گوییم. «صبح به خیر» یعنی صبح به خیر باشد. در سطح معنایی می‌توانیم بررسی کنیم که مثلاً اینجا «ایران» به چه معنایی به‌کار رفته است. ایران، آحاد مردم ایران است. یعنی صبح به خیر مردم ایران. ممکن است در سطح معناشناسیِ زبان‌شناسی این بررسی شود. و اما در پنجمین سطح که کاربردشناسی است، بررسی می‌شود که ما کی می‌توانیم این کلمۀ صبح به خیر را و این شبه‌جمله را به‌کار ببریم. آیا می‌توانیم این را عصر به‌کار ببریم؟ خیر. در یک بافت خاصی است که حتماً باید صبح یا پیش از ظهر و مانده به ظهر باشد. این سطوح مطالعۀ زبان‌شناسی است که در واقع یک حوزۀ تخصصی را در مطالعۀ زبان پدید می‌آورد که بعداً بیشتر در موردش صحبت می‌کنیم.
نمیشه برا اون زبان های در حال انقراض کاری کرد؟ الان کوتاهی شده در حفظشون یا نه ،گریز ناپذیره این انقراض؟
زبان آلتایی الان شامل چه کشور هایی میشه؟
+چند تا خانواده زبانی وجود دارد؟ دوبار زبانی تایپ کردین.