زبان‌شناسی - ۶
زمان پخش: ۴ بهمن ۹۶
مهمان برنامه: دکتر محمدرضا رضوی
لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg ده دقیقه، سه مگابایت
لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۰ دقیقه، ۲۰ مگابایت)
همراهی و همکاری مجری تو این برنامه خیلی خوب بود. و نسبت به برنامه‌های قبلی هم ساده‌تر و تا حدودی غیرتخصصی‌تر بود این برنامه.
* * *
مجری: امروز در بخش فرهنگستان می‌خواهیم به معانی واژگان بپردازیم.
دکتر رضوی: جلسۀ پیش در مورد معنی واژه‌ها صحبت کردیم. به این نتیجه رسیدیم ما همیشه به دنبال معنی هستیم که فکرهایمان را بگوییم. اگر بخواهیم مصداقش را بگوییم، واقعیت این است که در زبان روزمرۀ ما خیلی جاها حتی بازی‌ها، مثلاً ممکن است جدول کلمات متقاطع حل کنیم که آنجا با معنا سروکار داریم، یا اینکه بازی‌های بچه‌ها ممکن است بازی‌های کلمات باشد. من خاطرم می‌آید که یک بازی بود که می‌گفتند چی مال چیه. اتفاقاً در رادیو هم اجرا می‌شد. این بازی از دید زبان‌شناسی کاملاً کارِ معنی کلمات و واژه‌هاست. مثلاً می‌گفتند «ابر»، «باران»، «چرخ»، «ماشین».
مجری: هنوز هم در بعضی از برنامه‌های رادیویی این بازی را دارند.
دکتر رضوی: ما وقتی می‌خواهیم فکرمان را بگوییم ممکن است با پدیدۀ نوک زبان سروکار داشته باشیم. در برنامه‌های آتی راجع به آن صحبت خواهم کرد. یعنی اینکه ما مفهومی را داریم، ولی لفظش به خاطرمان نمی‌آید. اگر خاطرتان باشد جلسۀ پیش در مورد برچسب بودن اصوات صحبت کردم. آن معنایی که آن پشت هست، ما رویش برچسب می‌زنیم. می‌خواهم اینجا از آن بحث این نتیجه را بگیرم که در حقیقت ما کلمات مختلفی که داریم، این‌ها برچسب‌هایی هستند که روی این معنا زده‌ایم. صرف نظر از اینکه این کلمه فارسی است، یا عربی، یا انگلیسی یا هر زبانی. ما امکانات واژه‌سازی‌مان را زیاد کرده‌ایم. یعنی تعداد واژه‌هایمان در زبان بیشتر شده است. یک موقع است که این کلمات را دم دست داریم و ممکن است بخواهیم چیزی را ترجمه کنیم، یا سخنرانی داشته باشیم، یا آموزش دهیم، از این کلمات استفاده می‌کنیم. قاعدتاً بعد از یک مدت ممکن است واژه‌سازی‌مان به این سمت برود که یک سری‌هایشان جا بیفتد. اگر این پدیده اتفاق بیفتد خیلی خوب است.
مجری: و قاعدتاً واژه‌سازی به این معنا و مفهوم نیست که ما از واژه‌های قبلی‌مان که ممکن است خیلی هم خوش‌آب‌ورنگ باشند استفاده نکنیم. درست است؟
دکتر رضوی: بله. جلسۀ پیش یکی از همکاران ما در مورد کلمات سال‌های قبل صحبت کردند.
مجری: دکتر مهرامی. وقتی داشتند می‌رفتند، گفتم آقای دکتر یک لحظه صبر می‌کنید؟ گفتند چه شده؟ گفتم کاغذهایی که واژه‌های مترادف را آورده بودید به من می‌دهید؟ واژه‌ها را از ایشان گرفتم. به‌خاطر اینکه واقعاً واژه‌های خیلی قشنگی بودند. اما الان صحبت این است که آیا باید واژگانی که از قبل بوده است را کنار بگذاریم یا نه، همه باهم دور هم باشند؟
دکتر رضوی: این‌ها باهم هستند. من می‌خواهم در مورد قرارداد صحبت کنم. قرارداد یعنی اینکه افراد یک جامعه چیزی را می‌پذیرند. یعنی پذیرشی در کار است و آن را به‌کار می‌برند. این پذیرش کم‌کم اتفاق می‌افتد. همان طور که ایرپلن، هواپیما گفته شده و ایرپورت فرودگاه گفته شده، یا آن مثال اطفائیه که آتش‌نشانی، یا مأمور اطفاء حریق شده آتش‌نشان و مثال‌های مختلفی مثل پاسپورت و گذرنامه که مثال‌های زبان عمومی است و البته زبان علم هم در جای خودش جای بحث دارد. این‌ها مورد پذیرش قرار می‌گیرد و این مسأله به‌تدریج اتفاق می‌افتد. یک مترجم خودش واژه‌ساز است. فقط وظیفۀ یک نهاد نیست. نهاد برنامه‌ریزی زبان؛ که آن هم هست. ولی هر کسی که بخواهد با زبان کار کند، آموزشی بدهد یا ترجمه‌ای انجام دهد یا در مورد تخصصش صحبت کند به زبان مادری‌اش (فارسی) احتیاج دارد که این‌ها را بیان کند. این یک مسأله است. مسألۀ بعدی که می‌خواهم در موردش صحبت کنم این است که واژه‌ها خویشاوند و هم‌خانواده‌هایی دارند. این هم‌خانواده‌ها می‌تواند صورت کلمات باشد، مثل خانه، خانگی، خانوار، خانه‌دار، خانه‌داری.
مجری: اگر ظاهری نباشد چه؟
دکتر رضوی: ممکن است کلماتی که از عربی یا از هر زبان دیگری که گرفته‌ایم، ظاهر و لفظش به هم مربوط باشند. مانند کتاب، کاتب، مکتوب، مکاتبه، کتب. همۀ این‌ها با خانواده‌شان وارد زبان فارسی شده‌اند. اگر زبان انگلیسی را ببینیم که بگوییم فقط واژۀ کامپیوتر وارد فارسی شده است، ممکن است با خانواده‌اش در فارسی حضور پیدا کند. ممکن است computational داشته باشیم، computerized داشته باشیم، computation داشته باشیم. این‌ها به اصطلاح خودمان، واژه‌ها وقتی مهاجرت می‌کنند همۀ خویشان و خانواده‌شان را هم به آن زبان می‌آورند. وقتی ما جایی برای زبان برنامه‌ریزی می‌کنیم، قاعدتاً باید برای خانوادۀ واژه‌ها هم برنامه‌ریزی کنیم. این‌ها لفظی بودند. یعنی صورت واژه‌ها شبیه هم بودند. یک موقع هم معنایشان ممکن است شبیه باشد. یعنی اینکه ما تعدادی واژه داشته باشیم که هم‌معنا یا مترادف باشند. واژه‌های مترادف واژه‌هایی هستند که ما می‌توانیم جایگزین هم به‌کار ببریم. ممکن است در کلاممان، در مجری‌گری یا سخنرانی اگر بخواهیم فصیح صحبت کنیم از واژه‌های مترادف استفاده کنیم. در همین «صبح به خیر»، «خیر» را می‌توانیم با کلمات دیگری جایگزین کنیم.
مجری: به خیر و به عشق و به نیکی و به شادی و به مهر.
دکتر رضوی: همۀ این‌ها به یک نوعی باهم قابل جایگزینی هستند. یعنی این‌ها خانواده و خویشان مفهومی هستند مثل خیر و خوبی.
مجری: همۀ این‌ها می‌خواهند بگویند صبحتان خوب باشد.
دکتر رضوی: دقیقاً. و ما برای آرایش کلاممان و بهتر صحبت کردن این‌ها را کنار هم می‌چینیم.
آقاگل
