زبان‌شناسی - ۹

زمان پخش: ۸ اردیبهشت ۹۷

مهمان برنامه: دکتر محمدرضا رضوی

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg، سیزده دقیقه، پنج مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه از کانال تلگرام - ۱۹ مگابایت

مجری: ما امروز می‌خواهیم دربارۀ زبان و یادگیری زبان برای کودکان صحبت کنیم. دربارۀ نوزادی که متولد می‌شود، شیوۀ ارتباط‌گیری‌اش با زبان فارسی که قاعدتاً و بخش عمده‌اش از طریق شنوایی صورت می‌گیرد و یادگیری زبان از طریق پدر و مادر و اتفاقاتی که در این حوزه می‌افتد.

دکتر رضوی: قبلاً صحبت کرده بودیم. چون خیلی گذشته، من دوره می‌کنم. گفتیم که زبان‌آموزی کودک مراحلی دارد. می‌توانیم به‌طور خلاصه بگوییم ابتدا آواپردازی می‌کند، آواها را یاد می‌گیرد و با غان‌وغون کردن صداها را هجابندی می‌کند و بعد کلمات را یاد می‌گیرد و جالب است که ابتدا خودش کلمات را ایجاد می‌کند. همان کلماتی که ممکن است بزرگسالان هم به‌کار ببرند؛ مانند «نی‌نی» برای «بچه» و «هاپو» برای حیوانات و سگ که کلمات کودکانه‌اند.

مجری: موافقید حروفی که بچه‌ها اوایل به‌کار می‌برند حروفی است توسط لب ادا می‌شود؟ چون راحت‌تر است؟ مثلاً کلماتی که «م» دارند را راحت‌تر می‌گویند.

دکتر رضوی: تمام حروف به هر حال با دستگاه آوایی ادا می‌شود، چه «غ» و «ح» که انتهای حفرۀ دهان و حلق است چه «م» و «ب». ولی گفته می‌شود کودک ابتدا حروفی که با لب‌ها شروع می‌شود را بیان می‌کند و کم‌کم حروف دیگر را. در آواشناسی به این‌ها اصطلاحاً انسدادی می‌گویند. مرحلۀ دوم، کلمه‌سازی است. کلمات هم ساده هستند. از یک سال و نیم به بعد این کلمات تبدیل می‌شوند به جمله. منتها در ابتدا تلگرافی است. یعنی کلمات را کنار هم نمی‌چیند و تک‌تک می‌گوید و کلمه به‌معنای جمله می‌شود. وقتی مثلاً کودک می‌گوید «بابا» می‌تواند به‌معنای جملات متفاوت باشد. «بابا» یعنی بابا آمد، بابا رفت، بابا بازی کند. در مراحل بعدی، کودک در دو و نیم سال، سه و نیم سال، کلمات را کنار هم می‌چیند و جملات را می‌سازد. کودک، زبان مجازی، یعنی غیر از معنای تحت‌اللفظی را تا زمانی که به مدرسه برود و تا ده‌سالگی متوجه نمی‌شود. اگر کلمات، غیر از معنایی که کودک یاد گرفته داشته باشند، متوجه نمی‌شود. معانی مجازی را در سنین بالاتر یاد می‌گیرد. کودک، یک دورۀ حساس یادگیری هم دارد. در این دورۀ حساس که نظریه است، کودکان بین دو تا هفت سالگی باید در معرض یک زبان باشند تا یاد بگیرند. در این مرحله پدر و مادر یا مراقبین کودک با او حرف می‌زنند و این زبان را به‌کار می‌برند. در این مرحله بچه هم جملات درست می‌شنود هم جملات غلط. کودک قواعد را استخراج می‌کند و یاد می‌گیرد. در گفتار عادی ضبط شده وقتی که شما متنی را پیاده کنید می‌بینید کسی که صحبت می‌کند مکث می‌کند و تصمیم می‌گیرد جمله را جور دیگری عوض کند و کلمات را ممکن است با مِن مِن ادا کند. این‌ها روی زبان کودک تأثیری ندارد و کودک قواعد را می‌بیند. نقش مادر هم در این مرحله مهم است.

مجری: چند تا سؤال مهم دارم که حتماً می‌خواهم بپرسم. تکلیف بچه‌ای که در خانواده‌ایست که در معرض زبان‌های مختلف قرار می‌گیرد چیست؟

دکتر رضوی: نقش مادر در زبان‌آموزی کودک مهم است. نقش مراقبین و پدرها هم همین طور، ولی اصطلاحاً گفتار مادرانه می‌گویند. گفتار مادرانه یعنی وقتی ما با یک کودک مواجه می‌شویم یک طور خاصی با او صحبت می‌کنیم. «چون که با کودک سروکارت فتاد، هم زبان کودکی باید گشاد». گفتار مادرانه ویژگی‌هایی دارد. یکی این است که در سطح آوایی، آواها را کش‌دار و آهنگین ادا می‌کنیم. در سطح کلمات، کلمات ساده‌تری به‌کار می‌بریم. کلمات، صورت تصغیری دارند. مثلاً ممکن است «توپ» را «توپی» و «عروسک» را «عروسکی» بگوییم. مادر با حالتی تصغیر می‌کند. تعداد کمی کلمه به‌کار می‌برد که کودک بفهمد. در سطح جمله هم همین طور. جمله‌های امری به‌کار می‌بریم. مثلاً مادر می‌گوید «غذاشو بخوره»، یا اینکه سؤالی به‌کار می‌برد، مثلاً «غذاشو می‌خوره». و بیشتر اسم به‌کار می‌بریم تا ضمیر که دورتر است. مثلاً اسم خودش را به‌کار می‌بریم.

مجری: برای بچه‌ها آشناتر است و یادگیری‌اش هم آسان‌تر است.

دکتر رضوی: بله.

مجری: بعضی وقت‌ها موسیقی کلمات خیلی به یادگیری بچه کمک می‌کند. مثلاً وقتی مادری با همین حالت محاوره‌ای که شما می‌گویید و با آن دیالوگ خاص خودش، موسیقی شعر را هم قاطی کلمات می‌کند و با بچه این را مدام تکرار می‌کند این چقدر می‌تواند در یادگیری زبان برای بچه اثر بگذارد؟

دکتر رضوی: ببینید آهنگ کلام خیلی مهم است. بچه‌ها از بدو تولد تا نه‌ماهگی، آهنگ کلام را می‌فهمند. منظور از آهنگ این است که بچه خود کلمه را که یاد نگرفته است، فقط صدا و زیر و بمی‌اش را تشخیص می‌دهد. یک آزمایش هم انجام داده‌اند دیده‌اند بچه‌هایی که زیر سنی هستند که کلمات را یاد بگیرند، به این آهنگ واکنش نشان می‌دهند. مثلاً می‌گوییم «نه نه دست نزن». این آهنگ باعث می‌شود که به اسباب‌بازی دست نزند. یا بگوییم «آفرین بردار» با آهنگ ملایم. آهنگ تند و آهنگ ملایم. قبل از سن ۱۸ ماهگی یا یک سال و نیم، آهنگ تأثیر می‌گذارد و به واژه‌ها کاری ندارد. آزمایش نشان داده بعد از ۱۸ ماهگی کلمات هم نقش خودشان را نشان می‌دهند. برای همین مثلاً اگر با آهنگ ملایم بگوییم «دست نزن» یا با آهنگ تحکمی چیز دیگری بگوییم بچه نمی‌تواند تصمیم بگیرد.

مجری: لمس کردن بدن بچه مثلاً دست او چقدر به این یادگیری و دریافت کمک می‌کند؟ مثلاً قدیم‌ها برای بچه لی‌لی‌لی‌حوضک می‌خواندند.

دکتر رضوی: ارتباط بین جسم و زبان بحثی در زبان‌شناسی است. این ارتباط واقعاً هست. شاید می‌توان این طور پاسخ داد که در مراحلی واژه‌ها باید از محیط اطراف کودک باشد. یعنی در گفتار مادرانه فقط به محیط ارجاع داده شود. چون بچه به مرحله‌ای نرسیده است که ثابت بودن اشیا را بفهمد. دیدید توپ را قایم می‌کنید فکر می‌کند دیگر نیست؟ ولی بعد از یک مدت می‌گردد. چون می‌داند توپی که دیده نمی‌شود هنوز وجود دارد. این مرحلۀ مهمی در روان‌شناسی کودک است.

مجری: بچه‌هایی که به هر دلیلی در معرض دو زبان قرار دارند وضعیتشان چگونه است؟ در دریافت دچار اشکال می‌شوند؟ نمی‌شوند؟ به نفعشان است که دو زبان را یاد می‌گیرند؟

دکتر رضوی: دو زبان دانستن مهارت شناختی خوبی است. به ذهن کمک می‌کند. تحقیقات نشان داده است که حتی وقتی در بزرگسالی هم زبان دیگری را یاد می‌گیریم، جلوی پیری ذهن را می‌گیرد و ذهن را فعال‌تر می‌کند. در کودکی، فراگیری دو زبان و آشنا شدن با دو زبان بهترین حالت است. من تفاوتی بین «فراگیری» و «یادگیری» هم اینجا بگذارم. فراگیری یعنی به‌طور ناآگاه ما در معرض زبان قرار می‌گیریم و مثل کودک یاد می‌گیریم، یادگیری یعنی به کلاس می‌رویم و زبان دوم را یاد می‌گیریم که بحث جداگانه‌ای است.