واژه‌شناسی - ۱
زمان پخش: ۱۵ آبان ۹۶
مهمان برنامه: دکتر علی شیوا
لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg یازده دقیقه، چهار مگابایت
لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۱ دقیقه، ۷۷ مگابایت)
مجری (خانم نصیری) به جای همراهی، یه وقتایی مخالفت می‌کرد و سؤالاتی می‌پرسید که نیاز به ساعت‌ها توضیح و تبیین داره و توی اون فرصت زمانیِ کم نه تنها به پیشبرد بحث کمک نمی‌کنه، بلکه شبهاتی هم ایجاد میکنه. این برنامه دو تا مجری خانوم داره و من عملکرد مجری دوم (خانم اسناوندی) رو که از یه قسمتی به بعد کلاً ایشون اومدن برای اجرا، بیشتر می‌پسندم.
* * *
مجری: خیلی خوش آمدید آقای شیوا. از فرهنگستان زبان و ادب فارسی شما تشریف آورده‌اید به این برنامه و از آنجایی که مسئول آموزش هستید و به‌نوعی با دانش‌آموزان در ارتباطید، ما این روزها در برنامه‌مان، روزهای زوج در خصوص زبان فارسی خیلی صحبت می‌کنیم. زبان پارسی یا فارسی آقای شیوا؟
دکتر شیوا: فارسی. تغییر «پ» به «ف»، تغییر یک واج به واج دیگر برای آسانی بوده است. بنابراین فارسی که در زبان، رایج است، فرهنگستان هم از همین واژه بهره می‌گیرد.
مجری: ما این روزها در برنامه‌مان در خصوص زبان فارسی خیلی صحبت می‌کنیم. به‌خاطر اینکه اعتقاد داریم زبان فارسی میراث گران‌بهای ماست که احتیاج به پاس‌داشت و نگه‌داری دارد و این روزها خیلی مورد هجمه و حمله است. مثلاً شما که با دانش‌آموزان در ارتباط هستید، این روزها ادبیات گفتاری دانش‌آموزان ما خیلی تغییر کرده است. یک موقع‌هایی ازشان جمله‌هایی می‌شنویم که باید کلی تحلیل کنیم معنی‌اش را بفهمیم که اصلاً چه گفته‌اند. چرا به این شکل شده است؟ و اساساً فرهنگستان راهکاری برایش پیدا کرده است؟
دکتر شیوا: ما بنابه وظیفه و مسئولیتی که داریم، با دانش‌آموزان نخبه و سرآمد کشور سروکار داریم و دیدیم که آهسته‌آهسته و رفته‌رفته زبان دانش‌آموزان همچنان که فرمودید دارد گران‌بار می‌شود از واژه‌های بیگانه. برای نمونه فکر میکنم ده پانزده سالی است که به جای واژۀ فارسی‌تبار «زمان»، یا واژۀ فارسی شدۀ «وقت» واژۀ «تایم» در زبان دانش‌آموزان جا افتاده است. و تایم هم به‌تنهایی نیست؛ یعنی یک خوشه‌واژه را با خودش به سمت زبان فارسی می‌کشد؛ از «تایمر» و «تایم‌اوت» و «تایم‌تیبل» و «آن‌تایم» و «پارت‌تایم» و «فول‌تایم». همۀ این‌ها وارد زبان می‌شوند. از سوی دیگر «اوکی» واژه‌ای است که دانش‌آموزان در چند سال اخیر دارند به‌کار می‌برند. برای نمونه «بسیار خوب»شان، «اوکی» شده، «چشم»شان، «اوکی» شده، حالشان «خوب» نیست، «اوکی» است، جایشان «راحت» نیست، «اوکی» است و حالات و روحیاتشان هم کم‌کم دارد با واژه‌های بیگانه بیان می‌شود. یعنی مثلاً ما در قدیم «اضطراب» داشتیم، «دلهره» داشتیم، «دل‌شوره» داشتیم؛ امروزه دانش‌آموزان «استرس» دارند. ما «پشتیبانی» می‌کردیم از مسأله یا کسی، آن‌ها «ساپورت» می‌کنند. ما «هوادار» و «طرفدار» بودیم، آن‌ها «فن» هستند. ما با «مداد نوکی» می‌نوشتیم آن‌ها با «اتود» می‌نویسند. ما با «شبرنگ» کار می‌کردیم، آن‌ها با «هایلایت». و این‌ها برای ما دغدغه بود. وقتی با دانش‌آموزان مطرح می‌کردیم، می‌دیدیم که بله به خودشان می‌آیند. یعنی گویا آگاهی دقیق به کاربرد این واژگان و اینکه چرا به‌کار می‌برند ندارند.
مجری: وارد تعامل و صحبت و گفت‌وگو شدید با بچه‌ها؟ نگفتند که ما مشکلی نداریم و خیلی هم راحتیم با این واژه‌ها؟
دکتر شیوا: بله. چرا در آغاز که همین را می‌گفتند؛ به‌ویژه که اخیراً کتاب نونگاشت یا تازه‌تألیف زیست‌شناسی پایۀ دهم حتی در میان معلمان هم مخالفانی برانگیخت و دانش‌آموزان البته به تبعیت از معلمان، اعتراض‌هایی داشتند که چرا واژه‌های بیگانۀ قدیم مانند «تیروئید» را که یک واژۀ فراگیر در زبان مردم است، داریم جایگزین می‌کنیم با «سپردیس» به‌فرض، یا واژۀ «نفرون» را با «گردیزه»، واژۀ «میتوکندری» را با «راکیزه».
مجری: شما مخالف با این جهت‌گیری دانش‌آموزان و بچه‌ها هستید؟ چون مثلاً تیروئید یک واژه‌ای است که سال‌هاست جا افتاده و مثلاً چهل سال است مردم تیروئید را به‌کار می‌برند. حالا اگر بخواهیم یک واژۀ دیگری را جایگزین کنیم ممکن است سخت یا غیرقابل‌پذیرش باشد.
دکتر شیوا: با دانش‌آموزان بله. البته بیشتر، این‌ها از سوی معلمان مطرح میشد. ما یک سند بالادستی داریم به نام نقشۀ جامع علمی کشور که در آنجا اولویت‌های علم و فناوری کشور توضیح داده شده است. یکی از اولویت‌های سطح الفش این است که زبان فارسی در مقام زبان علم ساده‌سازی شود تا مردم بتوانند به‌راحتی از آن بهره‌گیری کنند. منتها نکته اینجاست که شما مثلاً دو واژۀ «تیروئید» و «سپردیس» را انگار دارید هم‌زمان باهم می‌شنوید. عادت را کنار بگذاریم و غبار عادت را بزداییم، ببینیم که فارسی‌زبان اگر برای نخستین بار این دو واژه را بشنود کدام را برمی‌گزیند. «تیروئید» واژۀ تیره یا غیرشفاف است. یعنی فارسی‌زبانان از تیروئید هیچ معنایی نمی‌فهمند؛ اما وقتی می‌گوییم سپردیس دست‌کم از پارۀ نخستش (سپر)، یک مفهومی درک می‌کنیم و اگر بدانیم که «دیس» در فارسی معنای شباهت و همانندی دارد، چون واژۀ سپر را در ذهن تداعی می‌کرد و شکل تیروئید هم همین است، «سپردیس» را برمی‌گزیدیم. نکته اینجاست که باید زبان فارسی زبان علم شود و ۹۵ درصد واژه‌هایی که فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌سازد واژه‌های تخصصی است که در ۷۰ گروه تخصصی این‌ها ساخته می‌شود و معرفی می‌شود. این واژه‌ها را گروه تخصصی زیست‌شناسی که استادان دانشگاه، نویسندگان و مترجمان این حوزه هستند پیشنهاد می‌کنند. یعنی آن‌ها دغدغۀ این را دارند که ما بتوانیم مفاهیم علمی را با زبان خودمان بیان کنیم؛ وگرنه زبان فارسی باید فقط برای پنج درصد واژۀ عمومی واژه‌سازی بکند و این به‌معنای توقف، ناتوانی و بی‌رمق و بی‌رونق شدن زبان فارسی است.
مجری: قطعاً خود شما هم بررسی و تحقیق کرده‌اید در خصوص اینکه چه راهکاری پیدا کنید که بتوانید این واژه‌ها را جایگزین کنید. چون گفتید اعتراض بچه‌ها از معلمین نشئت می‌گیرد، اول یک دورۀ آموزشی برای معلمین برگزار کنید که معلمین این را بپذیرند، قبول کنند، بعد چون آن‌ها قرار است که دانش را انتقال دهند و انتقال‌دهندۀ دانش به دانش‌آموزان باشند، دانش‌آموزان هم بپذیرند. چون آن‌ها حرف معلمشان را بیشتر قبول دارند. یک کارگاهی هم برگزار کرده بودید برای بچه‌های تیزهوشان، درست است؟
دکتر شیوا: دوازده و سیزده آبان‌ماه با همکاری فرهنگستان، ما مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان یک کارگاهی را برگزار کردیم در دبیرستان علامه حلی ۸ و در خود فرهنگستان. دانش‌آموزان مدارس تهران با همکاری ادارۀ کل شهر تهران و ادارۀ سمپاد شهر تهران، حدود ۳۳ نفر داوطلب شدند و در این دو روز آموزش‌هایی را از سوی فرهنگستان دیدند. روز نخست دو کلاس داشتیم. یکی تاریخچۀ واژه‌گزینی بود و دیگری دربارۀ واژه‌سازی. استادان فرهنگستان آمده بودند و رودررو با دانش‌آموزان صحبت کردند. روز شنبه که روز دوم کارگاه آموزشی یا به تعبیر ما کارسوق بود، دانش‌آموزان ما وارد فرهنگستان شدند و آنجا کارگاه آموزشی داشتند. سرکار خانم نسرین پرویزی معاون گروه واژه‌گزینی توضیحاتی دربارۀ سازوکار و گردش کار در واژه‌گزینی دادند و بعد دانش‌آموزان را با کاربرگه آشنا کردند. کاربرگه آن برگه‌ای است که گروه‌های تخصصی واژه‌های بیگانه را روی آن برگه معادل‌سازی می‌کنند. دانش‌آموزان به چهار دسته تقسیم شدند و عملاً درگیر سازوکار واژه‌سازی شدند.
مجری: خروجی و برایند این کارگاه چه بود؟
دکتر شیوا: سرانجام بچه‌ها در شورای واژه‌گزینی فرهنگستان شرکت کردند و این برایشان بسیار جذاب بود. حضور آقای هوشنگ مرادی کرمانی، سرکار خانم ژاله آموزگار و به ریاست آقای دکتر حداد عادل برای دانش‌آموزان، درس‌آموز و پر از نکته بود. سرانجام دانش‌آموزان نظر خودشان را در شورای واژه‌گزینی بیان کردند.
مجری: یاد گرفتند که واژه‌گزینی به چه شکل انجام می‌شود؟
دکتر شیوا: بله. در همان کارگاه این را در عمل آزمودند و خودشان واژه ساختند. مثلاً به آن‌ها گفته شد در برابر «ترور» می‌خواهیم واژه‌گزینی کنیم. حالا این فرهنگ‌ها در اختیار شماست، کاربرگه مشخص است، فرهنگ لغت انگلیسی، واژه‌نامۀ تخصصی و مانند این‌ها. اما نظر خودشان را که بیان کردند در حضور شورای واژه‌گزینی، گفتند که ما دیدگاه پیشینمان قدری دگرگون شده و الان خودمان باید رسانه‌ای باشیم برای رساندن پیام فرهنگستان به همۀ مردم.
آقاگل
