واژه‌گزینی - ۱
زمان پخش: ۸ آذر ۹۶
مهمان برنامه: دکتر علی مهرامی
لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg هفت دقیقه، دو مگابایت
لینک دانلود ویدئوی برنامه (۷ دقیقه، ۱۴ مگابایت)
موضوع گفت‌وگو، اختصارسازی در ساختن معادل برای اصطلاحات علمی هست. روش‌های دیگری جز اختصارسازی هم برای واژه‌گزینی وجود داره که در برنامه‌های بعد بررسی میشه. چند وقت پیش یه سخنرانی از کانال TED می‌دیدم که موضوعش دقیقاً همین بود. سخنرانی بسیار بامزه و جالبی بود. در این سخنرانی، لغت‌شناس، خانمِ ارین مک کین، مخاطبانش رو تشویق می‌کنه کلمه‌های جدید بسازن و چند روش مختلف برای ساخت لغت در زبان انگلیسی رو نشون میده؛ همین کاری که آقای مهرامی و ظریف و سایر اساتید تو برنامۀ صبح به خیر ایران انجام می‌دن. موضوع و محتوای هر دو برنامه (تِد و صبح به خیر ایران) مشابهه، ولی کشش و جلب و جذب مخاطبشون قابل مقایسه نیست. باید دو تا برنامه رو ببینید تا قضاوت کنید چی میگم. جای خالی یه همچین برنامه‌هایی برای زبان فارسی به‌شدت احساس میشه و ای کاش برنامه‌های ما هم به بامزگی و جذابیت تد بود. ببینید:
لینک دانلود از کنال تلگرام TED
لینک دانلود مستقیم، شش دقیقه، ده مگابایت (به زبان انگلیسی با زیرنویس فارسی)
* * *
مجری: استاد ارجمند، جناب آقای دکتر علی مهرامی، پژوهشگر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی. آقای دکتر خیلی خوش آمدید.
دکتر مهرامی: صبح به خیر می‌گویم خدمت شما، همکارانتان و بینندگان عزیز.
مجری: امروز جناب آقای دکتر لطف کردند و با ما همراه هستند. موضوع گفت‌وگوی ما «اختصارسازی» در واژه‌گزینی است.
دکتر مهرامی: من قبل از اینکه وارد اختصارسازی شوم، اطلاعات کلی در مورد واژه‌گزینی عرض می‌کنم. ما برای انتخاب واژه عوامل مختلفی را در نظر می‌گیریم. گاهی شکل، گاهی نقش، گاهی رنگ. همۀ این‌ها دست‌به‌دست هم می‌دهند تا ما بتوانیم واژه‌ای مناسب برای یک پدیده، مفهوم و یا وسیله انتخاب کنیم. نمونه‌هایی بدون توضیح عرض می‌کنم. مثل «آب‌سردکن»، مثل «پیشانی‌بند»، مثل «ناخن‌گیر»، «سرعت‌گیر» و چیزهایی از این قبیل. اما وقتی وارد حوزۀ علمی می‌شویم، باید واژه‌ای که انتخاب می‌کنیم کمی دقیق‌تر باشد، باید آینده را در نظر بگیریم. مثلاً حدود بیست‌وپنج، سی سال پیش وقتی software (نرم‌افزار) و hardware (سخت‌افزار) آمدند، اگر فکر می‌کردیم فقط همین دو تا هستند، خب اشتباه می‌کردیم. اما می‌دانیم که در حوزۀ علمی زبان زایاست. به‌مرور ما بدافزار، جاسوس‌افزار و درس‌افزار داشتیم. یکی از این شیوه‌ها برای واژه‌گزینی اختصارسازی است. ما به چند طریق اختصارسازی را انتخاب می‌کنیم. یک، برای اینکه بتوانیم از تکرار عبارات طولانی پرهیز کنیم. فرض بفرمایید هر دفعه که ما می‌خواهیم این لغت را به‌کار ببریم، بگوییم «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی»؛ اما در انگلیسی گفته‌اند NATO (North Atlantic Treaty Organization). بنابراین وقتی می‌گوییم ناتو، همان عبارت «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی» را به ذهن متبادر می‌کند.
مجری: در واژگان فارسی چگونه است؟
دکتر مهرامی: در واژگان فارسی هم به‌عنوان مثال ما «ناجا» را داریم؛ نیروی انتظامی جمهوری اسلامی. یکی از زیباترین اختصارسازی‌ها در زبان فارسی، «هما» است؛ هواپیمایی ملی ایران. خیلی زیبا ساخته شده است. ضمن اینکه «هما» از لحاظ لغوی خودش هم یک لغت است. مرغ سعادت، پرندۀ خوشبختی. ضمن اینکه مرغ سعادت، پرندۀ خوشبختی این مفهوم تلویحی را دارد که شما که با این هواپیما پرواز می‌کنید، امنیت پرواز دارد و خیالتان راحت باشد. نمونه‌های زیاد دیگری از این نوع داریم. من چند نمونه برایتان انتخاب کرده‌ام. «سمن» را فرهنگستان در مقابل NGO به‌کار برده است؛ سازمان‌های غیردولتی یا مردم‌نهاد. سمن هم لغت خوبی است، هم آوای زیبایی دارد. اما در اختصارات ما گاهی وقت‌ها بخشی از کلمه را می‌گوییم و بخشی را نمی‌گوییم. مثلاً به جای «سانتی‌متر» می‌گوییم «سانت»؛ می‌گوییم «دستی» را کشیدم، یعنی «ترمز دستی» را کشیدم. گاهی اختصارسازی نوعی ادغام است. از «سرکه» و «انگبین»، «سکنجبین» می‌سازیم؛ و یا چیزهایی از این نوع. من امروز می‌خواهم برای حسن ختام دو واژۀ اختصاری را خدمتتان معرفی کنم. در انگلیسی ما اختصاری داریم: UAV (ترجمۀ تحت‌اللفظی: وسیلۀ نقلیۀ هوایی بدون سرنشین). گروه علوم نظامی فرهنگستان در برابر این ابتدا صورت کامل را ساخت: «پرندۀ هدایت‌پذیر از دور» یا «پهپاد». این سؤال خیلی از مردم است. زنگ می‌زنند فرهنگستان و یک عده به‌اشتباه فکر می‌کنند این باید «پهباد» باشد، چون وسیلۀ هوایی است و فکر می‌کنند با استفاده از انرژی باد است. اما صورت درستش «پهپاد» است. شبیه این را دوباره در علوم نظامی داریم: UUV (ترجمۀ تحت‌اللفظی: وسیلۀ نقلیۀ زیر آبی بدون سرنشین). در برابر این هم «شناور هدایت‌پذیر از دور» یا «شهپاد» را ساخته‌اند.
مجری: به‌عبارتی واژگان بیگانه را به واژگان اصیل با فرهنگ خودمان، با تاریخ پرافتخار ایران‌زمین خودمان تبدیل کرده‌ایم.
سپاس ...