قسمت هفتم از «آموزش درست‌نویسی و دستور خط فارسی»: واژه‌های با چند صورت املایی
در قسمت قبل جدانویسی و پیوسته‌نویسی کلمات مرکب را بررسی کردیم. در این قسمت که قسمت پایانی است می‌خواهیم راجع به واژه‌های با چند صورت املایی صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
زبان‌ها معمولاً کلماتی را از هم قرض می‌گیرند و به هم قرض می‌دهند. در این بین زبان عربی در طول قرون گذشته و زبان‌های اروپایی در یکصد سال گذشته بیشترین واژه‌های قرضی را وارد زبان فارسی کرده‌اند.
برخی از کلمات قرضی که از زبان‌های دیگر وارد زبان فارسی شده‌اند و در نوشتن آن‌ها حروف هم‌آوا (ا/ ع؛ ت/ ط؛ ث/ س/ ص؛ ح/ ه؛ ذ/ ز/ ض/ ظ؛ غ/ ق) به کار رفته است داراى دو یا چند صورت املایى ضبطشده هستند.
کلماتی که حروف «ث»، «ح»، «ص»، «ض»، «ط»، «ظ»، «ع» و «ق» در آن‌ها دیده می‌شود معمولاً از عربی (و برخی ترکی) وارد فارسی شده‌اند و این حروف در کلمات اصیل و خالص فارسی وجود ندارند. مانند «اثر»، «حرم»، «خاص»، «ضرب»، «طلب»، «ظاهر»، «علم» و «قدر». همچنین کلماتی که حروف «گ»، «چ»، «پ» و «ژ» در آن‌ها استفاده شود عربی نیستند، چون این حروف در زبان عربی استفاده نمی‌شوند. مانند «توپ»، «ژاله»، «چرب»، «گاو».
کلماتى که داراى دو یا چند صورت املایى هستند
در زبان فارسى کلماتى وجود دارد که داراى دو یا چند صورت املایى ضبطشده هستند. منظور، واژه‌هایى است که در نوشتن آن‌ها حروف هم‌آوا به کار رفته باشد. حروف هم‌آوا عبارت‌اند از: ا/ ع؛ ت/ ط؛ ث/ س/ ص؛ ح/ ه؛ ذ/ ز/ ض/ ظ؛ غ/ ق. فهرست این واژه‌ها و صورت املایی پیشنهادى براى آن‌ها، در کتاب «دستور خط فارسی» آمده است. در این فهرست فقط واژه‌هایى درج شده‌اند که داراى دو یا چند صورت املایى ضبطشده باشند و علاوه بر آن، در زبان فارسى امروز به کار رود، یا واژه‌هایى مانند نام‌هاى گیاهان و جانوران و خوراک‌ها و داروها و نظایر آن‌ها که کاربرد فراوان دارد.
واژه‌هاى مهجور یا متروک در این فهرست نیامده‌اند. این‌گونه واژه‌ها از هر متنى با ضبط همان متن نقل مى‌شود. در مواردى که ضبط کلمه یا اسمى (اعم از اسم شخص یا محل جغرافیایى) با ضبط مختار آن کلمه یا اسم متفاوت باشد، در متون تاریخى و قدیمى همان ضبط قدیم نوشته مى‌شود.
در ضبط واژه‌ها، ضوابط زیر به‌ترتیب اولویت رعایت شده است:
رواج ضبط: مثلاً صورت‌هاى آذوقه، حوله، حلیم، تالار، قدّاره، قورباغه و… به همین اعتبار انتخاب شده است، چون این صورت‌ها رایج‌اند.
در موارد نادر، بعضى ملاحظات تاریخى و همچنین پرهیز از افزایش تعداد واژه‌هایى که داراى املاى واحد اما به دو یا چند معنى است مورد نظر بوده است.
عموماً ضبط کتاب‌هاى درسى، به‌ویژه دبستانى، ترجیح داده شده است.
صورت املایى تازه، هر چند مرجّح باشد، پیشنهاد نشده است.
در ادامه صورت‌های املایی و صورت پیشنهادی برخی کلمات پرکاربرد به‌عنوان نمونه آمده است. برای مشاهدۀ فهرست کامل می‌توانید به دستور خط فارسی و فرهنگ املایی مراجعه کنید.
صورت‌هاى املایى ضبط مختار
آزوقه/ آذوقه آذوقه
آروغ/ آروق آروغ
آقا/ آغا آقا
(کلمۀ «آقا» امروزه با حرف «ق» نوشته مى‌شود، ولى این کلمه در قدیم گاهى لقب زنان بوده و با حرف «غ» به‌صورت «آغا» نوشته مى‌شده‌است.)
اتاق/ اطاق اتاق
اتو/ اطو اتو/ اطو
اختاپوس/ اختاپوث اختاپوس
اسطبل/ اصطبل اسطبل
اسطرلاب/ اصطرلاب اسطرلاب
اَلَم‌شنگه/ عَلَم‌شنگه اَلَم‌شنگه
امپراتور/ امپراطور امپراتور
اُتراق/ اطراق اُتراق
باباغورى/ باباقورى باباغورى
باترى/ باطرى باترى/ باطرى
باتلاق/ باطلاق باتلاق
باجناغ/ باجناق باجناغ
بغچه/ بقچه بغچه/ بقچه
بلغور/ بلقور بلغور
بلیت/ بلیط بلیت
پاتوق/ پاتوغ پاتوق
تارم/ طارم طارم
تنبور/ طنبور تنبور
تاس/ طاس طاس
تاس‌کباب/ طاس‌کباب طاس‌کباب
تاق/ طاق طاق
تاق/ طاق (در مقابل جفت) تاق
تاقدیس/ طاقدیس طاقدیس
تاول/ طاول تاول
تایر/ طایر (چرخ‌ماشین) تایر
تپانچه/ طپانچه تپانچه
تپیدن/ طپیدن تپیدن
تراز/ طراز تراز (= ترازِ آبى)
تراز/ طراز طراز (= نگارِ جامه)
(در عبارتى مثل «طراز اول» به معناى «داراى مقام اول» هم‌تراز و هم‌طراز هر دو صحیح است.)
تشت/ طشت تشت/ طشت
توفان/ طوفان توفان/ طوفان
توس/ طوس توس/ طوس
توسى/ طوسى طوسى
(طوسى وقتى اسم یا لقب باشد، مانند خواجه نصیرالدّین طوسى، فردوسى طوسى، همیشه با «ط» مى‌آید.)
چارق/ چارغ چارق
ختمى/ خطمى (گُل) خطمی
زغال/ ذغال زغال
غلتیدن/ غلطیدن غلتیدن
قاتى/ قاطی قاتى
قدغن/ غدغن/ غدقن غدغن
قُرُق/ غُرُق قُرُق
قرمه/ غرمه/ قورمه قورمه
قشقرق/ غشغرق قشقرق
قُلُپ/ غُلُپ قُلپ
قلنبه/ غلنبه قلنبه
قلیان/ غلیان قلیان
قورباغه/ غورباغه قورباغه
قورت/ غورت قورت
قوطى/ قوتی قوطى
لوطى/ لوتى لوطى
ملات/ ملاط ملاط
نِق‌نِق/ نِغ‌نِغ نِق‌نِق
ورغُلُمبیدن/ ورقُلُمبیدن ورقُلُمبیدن
هلیم/ حلیم حلیم
هوله/ حوله حوله
هیز/ حیز هیز
یاتاقان/ یاطاقان یاتاقان
یالقوز/ یالغوز یالقوز
در قسمت اول از سلسله پست‌های «آموزش درست‌نویسی و دستور خط فارسی»، دربارۀ دستور خط صحبت و در قسمت دوم قواعد کلی دستور خط فارسی را بیان کردیم. در قسمت سوم نیمفاصله، جایگاه و کاربرد آن بررسی شد. در قسمت چهارم راجع به ویژگی‌های خط فارسی صحبت کردیم و قسمت پنجم را به قواعد جدانویسی و پیوسته‌نویسی پیشوندها و پسوندها اختصاص دادیم. در قسمت ششم نیز جدانویسی و پیوسته‌نویسی کلمات مرکب بیان شد و قسمت هفتم که قسمت پایانی بود، از واژه‌های با چند صورت املایی سخن گفتیم.
امیدواریم این هفت مقاله‌ای که راجع به دستور خط فارسی ارائه شدند، برایتان مفید بوده باشند. همچنان با ما همراه باشید.
+ لینک دانلود دستور خط و فرهنگ املایی فارسی
