درست‌نویسی - ۳

زمان پخش: ۲۷ آذر ۹۶

مهمان برنامه: دکتر حسن ذوالفقاری

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg ده دقیقه، سه مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۰ دقیقه، ۲۲ مگابایت)

لینک دانلود از کانال تلگرام

به نظرم مثال‌هایی که عنوان میشه تکراریه. تقریباً همه‌مون در کتاب‌های زبان فارسی دبیرستان با این نکات آشنا شده‌ایم و شاید اگر مثال‌های دیگری زده می‌شد جذاب‌تر و جالب‌تر بود. نقد دومم هم به دسته‌بندی نکردن مباحث هست. شاید بهتر بود نکات ویرایشی، دستوری، نگارشی، املایی و... تفکیک می‌شد و در هر برنامه به یک یا دو مورد پرداخته می‌شد. 

* * *

مجری: امروز جناب آقای دکتر ذوالفقاری عزیز مدیر محترم گروه آموزش زبان و ادب فارسی مهمان ما هستند. آقای دکتر، سلام بر شما. خیلی خوش آمدید. صبح عالی به خیر.

دکتر ذوالفقاری: سلام گرم خودم را به بینندگان عزیز و سحرخیز عرض می‌کنم.

مجری: ما امروز در خصوص صحیح نوشتن می‌خواهیم صحبت بکنیم. کدامین واژگان را به‌کار ببریم که در ترکیب و نوشتنش اشتباهی رخ ندهد.

دکتر ذوالفقاری: شأن زبان فارسی این است که ما بتوانیم هر چه صحیح‌تر و درست‌تر واژگان و ترکیب‌ها و جمله‌ها را به‌کار ببریم و این گونه صحبت کنیم. به هر حال پاس‌داشت زبان فارسی در هر دوره‌ای به گویشوران زبان بستگی دارد. و اگر ما در این کار تعلل کنیم و ذره‌ای کوتاه بیاییم، در آینده این زبان عزیز و فاخر را نخواهیم داشت. همچنان که گذشتگان این زبان را برای ما حفظ کرده‌اند و از زمان فردوسی و سعدی تا امروز برای ما رسیده، ما هم باید وارثان خوبی باشیم.

مجری: اگر قرار باشد مصداقی با این قضیه برخورد کنیم، برای نمونه شاید در ارتباطات عمومی بین مردم، یا دوستانی که دست به قلم دارند، واژگانی را زیاد به‌کار می‌برند. برای مثال عرض می‌کنم: «گزارشات»، «سفارشات». با یک «ات» جمع بسته می‌شود که فکر می‌کنم اشکال دارد. شما بفرمایید.

دکتر ذوالفقاری: بله درست می‌فرمایید. در واقع کلمات فارسی و کلماتی که ریشۀ فارسی دارند، درست نیست که با نشانۀ جمع عربی و یا هر نشانۀ جمع غیرفارسی جمع ببندیم. «گرایش»، «گزارش»، «سفارش»، «آزمایش» این‌ها همه فارسی هستند و «گزارشات»، «پیشنهادات» که خیلی زیاد به‌کار می‌روند، و از این قبیل، نادرست است. ما سعی کنیم از دو نشانۀ فارسی «ان» و «ها» در این موارد استفاده کنیم. مثلاً «گزارش‌ها» و «آزمایش‌ها» بگوییم. این خیلی هم زیباتر و درست‌تر است. در بقیۀ موارد که کلمات عربی هستند، ایرادی ندارد که با «ات» جمع ببندیم. مثلاً «تحقیقات» ایرادی ندارد؛ ولی باز هم اگر ترجیح بدهیم که با نشانه‌های فارسی باشد مسلماً خیلی بهتر است. مثلاً بگوییم «تحقیق‌ها»

مجری: در واژۀ «عملیات‌ها» فکر می‌کنم کلمۀ «عملیات» صحیح‌تر باشد.

دکتر ذوالفقاری: «عملیات» خودش جمع عمل است؛ و کاری که بعد از جنگ تحمیلی خیلی رایج شد، به‌کار بردن «عملیات‌ها» بود. اصطلاحاً جمع‌الجمع یا کلمات دوجمعی می‌گویند. در زبان فارسی کلمات دوجمعی کم نیست. مثلاً می‌گویند «اموال‌ها»، «حقوق‌ها»؛ در حالی که اموال جمع مال و حقوق جمع حق است. بنابراین علی‌القاعده «حقوق‌ها» باید نادرست باشد. ولی خب خیلی به‌کار می‌رود. در مورد «عملیات‌ها» هم همین طور. بهتر است بگوییم «عملیات». در مورد «عملیات»، «ات» ایرادی ندارد، چون به هر حال جمع عربی است.

مجری: یکی از نکاتی هم که فکر می‌کنم در فرهنگ و زبان ادب فارسی باید به آن خیلی توجه داشت موضوع مختصر نوشتن و مختصر بیان کردن واژگان است. مصداق‌های این را هم عنایت بفرمایید.

دکتر ذوالفقاری: امروزه ما از چند طریق داریم اضافه‌گویی و اضافه‌نویسی و درازنویسی را دنبال می‌کنیم. به‌خصوص در نثرها و نامه‌های اداری، در مطبوعات، در نوشته‌های آموزشی، این درازنویسی باعث می‌شود فهم جمله دچار ابهام شود. یعنی وقتی جملۀ شما طولانی شد، در واقع بین اصطلاحاً «نهاد» و «گزاره» فاصله افتاد، این فاصله‌ها باعث می‌شود که فهم دچار مشکل شود و دیر متوجه موضوع شویم. بعضی از جمله‌های میانی که معمولاً هم با «که» شروع می‌شوند؛ مثلاً می‌خواهیم بگوییم «علی به مسافرت رفت»، وسط جمله چیزی یادمان می‌آید و می‌گوییم «علی که پارسال هم رفته بود به مسافرت و در مسافرت برایش اتفاقاتی افتاده بود و...» شروع می‌کنیم راجع به پارسال می‌گوییم و اصل قضیه یادمان می‌رود که جملۀ اصلی‌مان «علی به مسافرت رفت» بود. بگوییم «علی به مسافرت رفت»، بعد جملۀ بعدی را بگوییم و بگوییم «پارسال هم که به مسافرت رفته بود این اتفاق هم برای او افتاد» و بعد هر چه دلمان بخواهد را اضافه کنیم؛ ولی جمله‌هایمان را کوتاه کنیم. یکی از مسائلی که باعث می‌شود جمله‌ها طولانی شود این است که فعل‌هایمان را دراز و بلند استفاده می‌کنیم. مثلاً به جای اینکه بگوییم «استفاده کرد» می‌گوییم «مورد استفاده قرار داد». در نامه‌های اداری «مورد اعمال نظر قرار دهید» را به‌کار می‌بریم، یا مثلاً فعل‌های مورددار. این‌ها خیلی طولانی می‌کنند. در زبان فارسی، فعل‌های ما خیلی ساده و کوتاه است. مثل «گریست»؛ که امروزه به جای «گریست»، «گریه کرد» هم می‌گوییم. و ممکن است اگر همین طور پیش برویم فعل‌هایمان طولانی‌تر و طولانی‌تر شود. یا اضافه‌نویسی در بعضی از عبارت‌ها بی‌آنکه متوجه باشیم که دو کلمۀ مترادف را در یک ترکیب داریم استفاده می‌کنیم، این‌ها را به‌کار می‌بریم. مثلاً می‌گوییم «فلانی حُسن خوبی دارد»، و بعداً یادمان می‌رود که حُسن همان خوبی است و بعد می‌گوییم «حُسن بد هم دارد». اینجا دیگر خنده‌دار می‌شود.

مجری: اگر دقت کرده باشید گاهی اوقات خود ماها هم به این مشکل یا معضل متأسفانه ناخودآگاه دچار می‌شویم. برای مثال «جناب آقای دکتر ذوالفقاری می‌خواهم از شما سؤالی بپرسم»؛ در حالی که «سؤال» خودش «پرسش» است. 

دکتر ذوالفقاری: بگوییم «بپرسم» که «سؤال» هم در آن است. یا مثلاً می‌گویند «فلانی در سن بیست‌سالگی...»، سن لازم نیست. بگوییم در «بیست‌سالگی». نظیر این‌ها زیاد است. ما به این‌ها می‌گوییم کاربردهای زائد، یا اصطلاحاً «حشو». مثلاً «فینال آخر مسابقات را دیدم»؛ فینال همان آخر است. یعنی پایان مسابقات. اینجا هم یک کلمۀ بیگانه به‌کار برده‌ایم، هم انگار نمی‌دانیم که فینال همان آخر است. یا در «استارت شروع مسابقات»، استارت همان شروع است و یکی‌شان کفایت می‌کند. بنابراین سعی کنیم این نوع ترکیب‌ها را بشناسیم و استفاده نکنیم.

درست‌نویسی - ۲

زمان پخش: ۲۴ آبان ۹۶

مهمان برنامه: دکتر حسن ذوالفقاری

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg یازده دقیقه، سه مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۱ دقیقه، ۶۷ مگابایت)

لینک دانلود از کانال تلگرام

سه دقیقۀ آخر برنامه به بحث موتورسیکلت‌سواران و قوانین راهنمایی رانندگی اختصاص داره و مثل همیشه وقت برنامه کمه. یک سؤالی هم هست که مجری هر هفته از همه می‌پرسه و اونم اینه که آیا غلط مصطلح که بین مردم رایج است، درست‌تر از درست غیرمصطلح است؟ که من این سؤال رو واقعاً نمی‌فهمم. یه چیزی یا درست هست یا درست نیست. درست‌تره دقیقاً ینی چی آخه؟ ضمن اینکه یه غلط چه جوری می‌تونه درست باشه هیچ، درست‌تر هم باشه؟ آخه این چه سؤالیه هر هفته می‌پرسه! و ای کاش مقدمه‌چینی‌هایی که دو سه دقیقه از وقت برنامه رو می‌گیره و گاهی انقدر بی‌ربطه که من تایپشون هم نمی‌کنم، حذف می‌شد و مثال‌های بیشتری در هر برنامه بررسی می‌شد.

* * *

مجری: امروز جناب آقای دکتر ذوالفقاری مهمان ما هستند از فرهنگستان زبان و ادب فارسی که حضور شما سلام عرض می‌کنم. صبحتان به خیر.

دکتر ذوالفقاری: سلام علیکم. صبح شما و تمام بینندگان و مردم شریف هم مبارک باشد ان‌شاءالله.

مجری: یک سری اصطلاحاتی هست که می‌خواهیم از شما بپرسیم که این‌ها غلط است یا درست است؟ که رایج است در بین مردم. فقط قبل از اینکه من بروم سراغ این اصطلاحات، یک سؤال از شما دارم. یک قانون و قاعده‌ای هست که می‌گوید غلط مصطلح که بین مردم رایج است، درست‌تر از درست غیرمصطلح است. این قاعده غلط است؟

دکتر ذوالفقاری: خود همین هم یک غلط رایج است. چرا تلاش می‌کنیم که رایج شود که بعد مصطلح شود؟ سعی کنیم که رفعش کنیم؛ و الّا که اگر اینطور باشد تا ابد می‌توانیم این حرف را بزنیم. به هر حال باید سعی بکنیم که رفعش بکنیم.

مجری: تعدادی اصطلاح و عبارت را ما بچه‌های صبح به خیر ایران از بین همین صحبت‌ها و گفت‌وگوهای مردم جدا کرده‌ایم که می‌خواهیم از جناب آقای ذوالفقاری بپرسیم که این‌ها درست است یا غلط است؟ «با این وجود» درست است؟

دکتر ذوالفقاری: با کدام وجود؟ «با وجود این» درست است. اینکه چرا و به قیاس چه ترکیب‌هایی در زبان فارسی در گفتار مردم جا افتاده نمی‌دانم. مثلاً شاید «با این حال» می‌گویند، «با این همه» می‌گویند، «با این حساب» می‌گویند، «با این وجود» هم می‌گویند، که این کاملاً نادرست است. سعی کنیم از این به بعد در نوشته‌هایمان، در گفته‌هایمان بگوییم «با وجود این». مثلاً «با وجود این من به شما کمک هم می‌کنم» نه «با این وجود».

مجری: دومین اصطلاحی که دوستان از بین صحبت‌های مردم استخراج کرده‌اند «استعفا کردن» یا «استیفا کردن» و «استعفا دادن» است.

دکتر ذوالفقاری: اولاً گاهی اوقات در عوام به‌غلط «استیفا» می‌گویند. «استعفا» درست است؛ و بعد «استعفا کردن» درست است، «استعفا دادن» نیست. در واقع باید گفت که «استعفا می‌کند» نه «استعفا می‌دهد». «استیفا» عامیانه است و فعل درستِ «استعفا»، «کردن» است.

مجری: «از دست من عصبی شد» چه؟ غلط است یا درست است؟

دکتر ذوالفقاری: عصبی یک بیماری و ناراحتی روانی است و مداوم است و نیاز به درمان‌های طولانی دارد. ولی عصبانی یعنی یک ناراحتی زودگذر. بنابراین نباید گفت من راجع به مسأله‌ای از دست شما عصبی می‌شوم.« عصبانی می‌شوم» درست است. عصبی یک بیماری است. بنابراین باید گفت عصبانی، نه عصبی. 

مجری: «مورد استفاده قرار دادن»

دکتر ذوالفقاری: این «مورد» بعضی اوقات در فعل‌هایی که امروزه دارند به‌کار می‌برند خیلی بی‌مورد است. مثلاً «مورد استفاده قرار دادن»، «مورد استعمال»، «مورد بهره‌برداری». اولاً این «مورد» لازم نیست؛ «استفاده کرد». می‌بینید «مورد استفاده قرار دادن» چقدر طولانی است؟ یک گرایشی امروزه در کاربرد افعال ما داریم؛ بی‌آنکه نیاز باشد افعال را دراز می‌کنیم و جمله‌هایمان هم خودبه‌خود دراز می‌شود.

مجری: فکر می‌کنم یک بخشی تقصیر مترجمان زبان انگلیسی است که یک سری واژه‌هایی را وارد زبان فارسی کرده‌اند که آن عبارت را دقیقاً ترجمۀ تحت‌اللفظی کرده‌اند؛ در حالی که ما فعل و معادل فارسی‌اش را داشتیم.

دکتر ذوالفقاری: مثلاً همین «مورد»، امروزه در خیلی فعل‌ها استفاده می‌شود. توجه بکنید هیچ کدام «مورد» نمی‌خواهد. اصلاً به‌شوخی می‌گوییم این‌ها فعل‌های مورددار هستند. «مورد استعمال قرار داد»، «مورد توجه قرار داد»، اصلاً «مورد» لازم نیست؛ خیلی راحت می‌توانید حذفش کنید: «توجه کرد».

مجری: بالاخره «نوردبام»؟ «نردبام»؟ «نردبان»؟ کدام درست است؟

دکتر ذوالفقاری: «نوردبام» و «نردبام» شکل گفتاری و عامیانه است. گاهی اوقات هم شکل بد گفتاری و عامیانه متأسفانه در نوشتار وارد می‌شود. «نردبان» درست است. چون با آن پشت بام می‌روند، احتمالاً از آنجا «نردبام» را ساخته‌اند. «نرد» را هم چون احتمالاً «درنوردیدن» اتفاق می‌افتد، به «نورد» تبدیل کرده‌اند. پسوند «بان» درست است، به‌معنی نگه‌دارنده و پسوند کاملاً آشنا و فارسی است و در خیلی از کلمات ما به‌کار می‌بریم.

مجری: «اساتید»

دکتر ذوالفقاری: صد درصد غلط است و خیلی هم به‌کار می‌رود. «استاد» فارسی است و ما حق نداریم هیچ کلمۀ فارسی را جمع مکسر عربی ببندیم. «استادان» درست است. «استاد» کلمۀ فارسی است که به‌صورت «استاذ» به زبان عربی رفته و جمع آن «اساتیذ» است و ما داریم از همان جمع عربی‌اش استفاده می‌کنیم؛ بی‌خبر از اینکه این کلمه فارسی است و ما می‌توانیم به‌راحتی از علامت جمع «ان» و «ها» که در فارسی هست و خیلی هم رایج است و ما می‌توانیم تمام کلمات، حتی کلمات عربی را با این دو علامت جمع، جمع ببندیم و بگوییم «استادان» یا «استادها».

درست‌نویسی - ۱

زمان پخش: ۱۰ آبان ۹۶

مهمان برنامه: دکتر حسن ذوالفقاری

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg هفت دقیقه، دو مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه (۷ دقیقه، ۴۷ مگابایت)

لینک دانلود از کانال تلگرام

به جز بحثِ زمان برنامه که همیشه کمه و دوست داشتم حداقل برای این بخشِ درست‌نویسی زیاد بود و مثال‌های بیشتری زده می‌شد، محتوای برنامه و برخورد مجری و همه چی خوب بود. یه کتابم دکتر ذوالفقاری برای آموزش ویراستاری و درست‌نویسی نوشتن که پیشنهاد می‌کنم اگه نخوندین بخونین و اگه ندارین داشته باشین. [لینک کتاب]

* * *

مجری: از همین امروز می‌خواهیم بپردازیم به این زبان شیوا و رسا و خوش‌آهنگ فارسی که این روزها کمی دستخوش تغییراتی شده که ماحصل عجین شدن و قرین شدن و گره خوردن زندگی ما با فضای مجازی است. این فضای مجازی که در همۀ شئون و ابعاد زندگی‌مان تأثیر مستقیم دارد. اصلاً جزو لایتجزای زندگی‌مان شده است. یک موقع‌هایی تأثیرش خوب است، یک موقع‌هایی تأثیرش مخرب است. امروز می‌خواهیم به یکی از تأثیرات مخرب فضای مجازی بپردازیم؛ آن هم مستقیم روی ریشۀ ما، روی فرهنگ ما، روی زبان ما که اصلاً پشتوانۀ تاریخی ماست. در این خصوص هم‌صحبت می‌شویم با جناب آقای دکتر حسن ذوالفقاری بزرگوار، که ایشان مدیر گروه آموزش زبان و ادبیات فرهنگستان فارسی هستند. خیلی خوش آمدید. صبحتان به خیر.

دکتر ذوالفقاری: متشکرم. صبح شما هم به خیر. درود بر شما و سلام بر همۀ بینندگان ایرانی سحرخیز.

مجری: یک قصه‌ای این روزها اتفاق افتاده و آن هم اینکه نمی‌دانم چرا کلمات زبان فارسی در فضای مجازی نوشتارشان دستخوش تغییر شده است. به‌عنوان مثال «آیا» را در فضای مجازی با عین (عایا) می‌نویسند. یک موقع‌هایی احساس می‌کنیم بامزه است، پس من هم با این سیل و موج همراه شوم.

دکتر ذوالفقاری: تا زمانی که بامزه و برای تفنن است، چون آدم کار تفننی را هر روز انجام نمی‌دهد اشکالی ندارد. اما وقتی تبدیل به عادت می‌شود، آن عادت‌های زبانی، آن فرهنگ نوشتاری، سنت‌های ادبی، سنت‌های زبانی، خط ما، میراث ما، هویت ما، همه را به یک‌باره زیر سؤال می‌برد.

مجری: ولی ما در تاریخ ادبیاتمان یک سری نویسنده‌هایی داشتیم که کتاب‌هایی نوشته‌اند، بماند کدام کتاب‌ها، که کلاً نوشتار کلمات فارسی را در آن کتاب‌ها تغییر داده‌اند و خیلی هم مورد اقبال قرار گرفته است.

دکتر ذوالفقاری: این به‌عنوان یک سبک شخصی و تفنن ممکن است مورد اقبال قرار بگیرد. اما خطر از آنجایی شروع می‌شود که بخواهد عمومیت پیدا کند. مثلاً دانش‌آموزان خیلی با این فضای مجازی مواجه‌اند. آن‌ها ممکن است تشخیص ندهند که این فضا مجازی است و باید همین طور مجازی نگهش داشت و نباید به فضای حقیقی آورد. مثلاً در کلاس، در انشاهایشان از همین واژه‌ها و از واژه‌های نادرست و خط نادرست ما می‌بینیم که استفاده می‌شود. یا افرادی فکر می‌کنند آنچه که در فضای مجازی استفاده می‌کنند، همان‌ها بر اثر کثرت استفاده برایشان عادت می‌شود و فکر می‌کنند آن درست است. برخورد داشته‌ایم که دانش‌آموز پرسیده مگر غیر از این است؟ و ما می‌گوییم بله، غیر از این است و شما بر اثر استفادۀ فراوان برایت عادت شده و این عادت اجتماع می‌شود. الان حدود شاید بیست سال از ورود به فضای مجازی مانند پیامک‌نویسی می‌گذرد. در این بیست سال، تخریبی که در خط و زبان فارسی عاید شده، به‌اندازۀ شاید هزار سال نثر فارسی و خط زبان فارسی نبوده. این میزان غلط‌هایی است که ما مشاهده می‌کنیم و هر سال فرهنگستان نادرستی‌ها و کاستی‌ها و آسیب‌هایی که بر خط و زبان فارسی در فضای رسانه‌ای و مجازی وارد می‌شود، رصد می‌کند. 

مجری: اوایل که پیامک رواج پیدا کرد، همه پیامک‌ها را فینگلیش می‌نوشتند. یکی از اپراتورها اعلام کرد که اگر فارسی بنویسید پیامک‌ها ارزان‌تر حساب می‌شود و مردم رو آوردند به اینکه فارسی بنویسند؛ وگرنه که از زبان فرسی چیزی نمانده بود.

دکتر ذوالفقاری: یک اقدام خیلی خوب همین بود. یک مقدارش بحث قیمت بود، درست می‌فرمایید، حل شد تا حدود زیادی؛ بخشی هم از تنبلی است. مثلاً بعضی از کلمات را با دو حرکت می‌توان نوشت و اگر از شکل دیگری و لو غلط استفاده بکنند راحت‌تر است. درست است که افراد هم ممکن است متوجه شوند، ولی به هر حال ما چهرۀ خط را عوض کرده‌ایم. ممکن است در طول این ده ساله شما احساس بکنید که چیزی نیست، ما که مقصود همدیگر را می‌فهمیم، شوخی بود، غرضی هم که نداشتیم، ولی وقتی که ماندگار می‌شود جزئی از ذات خط به حساب می‌آید و کم‌کم آیندگان می‌گویند غلط مصطلح است و بهتر از درست غیرمصطلح است. و کم‌کم رایج می‌شود. بنابراین باید خیلی دقت کنیم. حتی در فضای مجازی با همۀ مجازی بودنش رعایت بکنیم. چون به هر حال این میراثی است که از پس هزاران سال به ما رسیده است و تغییرات و تحولات فراوانی داشته و شاعران و نویسندگان بزرگی مثل فردوسی، سعدی، نظامی و خاقانی وارد شده‌اند و این زبان را غنا بخشیده‌اند. شما آثار و نثر بیهقی را بخوانید واقعاً لذت می‌برید. امروز ما که وارثان و میراث‌داران این سنت هزارساله هستیم، اگر که دقت نکنیم، هم به خودمان ظلم کرده‌ایم هم به نسل آینده.

مجری: یکی دو نمونه از این غلط‌های رایج را می‌فرمایید؟

دکتر ذوالفقاری: در گفتار، مثلاً برای هر چیزی «به قول معروف» می‌گویند. قول معروف، قول معروف است. سخن بزرگان ممکن است باشد، آیه‌ای، ضرب‌المثلی، مثلاً به قول معروف گندم از گندم بروید جو ز جو. ولی به قول معروف ساعت چند است، به قول معروف کجا می‌روی اشتباه است و این قول معروف به‌عنوان تکیه‌کلام رایج می‌شود. دقت کنیم که این تکیه‌کلام‌ها جایگاه خودشان را دارند و باید درست استفاده بکنیم.

مجری: ما در کلاممان و گفتارمان خوبیم؟ خیالمان راحت باشد؟

دکتر ذوالفقاری: شما مجریان از همه خوب‌تر باید باشید چون مردم کلام شما را می‌شنوند و صدا و سیما و رسانه‌ها را به‌عنوان نمود و نمادی از درست‌گویی و درست‌نویسی قلمداد می‌کنند و از آن تبعیت می‌کنند و هم درست شما را ترویج می‌دهند، هم غلط شما را.