واژه‌گزینی - ۱۱

زمان پخش: ۱۸ فروردین ۹۷

مهمان برنامه: دکتر محمود ظریف

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg، هفده دقیقه، شش مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه از کانال تلگرام - ۲۷ مگابایت

مجری: می‌دانید که واژه‌ها برای ما مجری‌ها خیلی مهم است و اهمیت ویژه‌ای در اجرا دارد.

دکتر ظریف: بله؛ یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فرهنگستان هم استفاده از توانایی مجری‌های خوب برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی است در جا انداختن واژه‌های خودش. یعنی اگر که بندۀ پژوهشگر فرهنگستان، بهترین واژه را هم بسازم، تا وقتی که شما آن را به‌کار نبرید، یا کسانی که به جایگاه یا تریبونی دسترسی دارند آن را به‌کار نبرند آن واژه به‌کار نخواهد رفت و جا نخواهد افتاد. به همین دلیل من صمیمانه از شما و همۀ مجری‌ها خواهش می‌کنم که به ما کمک کنید.

مجری: حتماً همین طور است. اصلاً سیاست رسانه‌ای سازمان صدا و سیما به‌ویژه معاونت سیما و مشخصاً در برنامۀ ما شبکۀ یک و گروه اجتماعی همین است. یعنی دلیل همکاری مشترک ما این است که این اتفاق بیفتد و من امیدوارم که سال ۹۷ خیلی ویژه‌تر بیفتد و با نگاه امروزی‌تر و با دقت نظر بیشتر از طرف ما برای همکاری با شما. 

دکتر ظریف: من امروز می‌خواهم دربارۀ یکی از روش‌های واژه‌سازی صحبت کنم. خیلی هم کاربرد دارد و خیلی هم خوب است که همه درباره‌اش چیزهایی بدانند. و آن اختصارسازی است. اختصارسازی کوتاه کردن یا خلاصه کردن کلمات یا عبارات است. من فکر می‌کنم مردم اگر اندکی با اختصارسازی آشنا باشند، خیلی وقت‌ها احتیاجی ندارند اصلاٌ واژۀ بیگانه را به‌کار ببرند و همان واژۀ فارسی را می‌توانند مختصر کنند و استفاده کنند.

مجری: ما حتی واژه‌های غیرفارسی را هم به‌نظرم اختصارسازی کرده‌ایم.

دکتر ظریف: بله؛ مثلاً اس‌ام‌اس، خودش یک عبارت انگلیسی خلاصه شده است (Short Message Service). حالا ما ایرانی‌ها اس‌ام‌اس را هم نمی‌گوییم و می‌گوییم اس. در صورتی که مثلاً وقتی که این اس‌ام‌اس وارد زبان فارسی شد و گفتیم پیام کوتاه یا پیامک (صورت خلاصه‌تر)، اگر که آگاه بودیم به این موضوع، ما هم خیلی راحت می‌توانستیم بگوییم پیامک یا حتی مثلاً «پ». و هیچ مشکلی هم نداشت.

مجری: الان می‌گویند پی‌ام. منظورشان پیامک نیست؟

دکتر ظریف: نه؛ پی‌ام لفظ انگلیسی است (Private Message). اختصارسازی چندین روش دارد. یک وقتی ما کلمه را می‌گیریم و از آن کلمه فقط یک حرفش را انتخاب می‌کنیم. مثلاً در کتاب‌های دستور می‌خواهند بگویند فعل نمی‌نویسند فعل، می‌نویسند «ف»؛ یا مثلاً به جای علیه السلام می‌نویسند «ع»، یا به جای صلّ الله علیه و آله و سلّم می‌نویسند «ص». این در حوزۀ نوشتاری بود. در حوزۀ گفتاری هم مثلاً از قدیم وقتی خیلی سؤال و جواب می‌کردند می‌گفتند سین جیم. متهم را می‌گرفتند، جلویش یک برگه می‌گذاشتند، یک قسمتش سؤال بوده و یک قسمتش جواب. بعد می‌گفتند طرف را سین جیم کردند. یعنی سؤال جواب کردند.

مجری: در محاوره بعضی وقت‌ها سین جین هم می‌گویند. درست است؟

دکتر ظریف: بله؛ از نظر زبانی ما به این می‌گوییم هم‌گونی. چون تلفظ «جیم» سخت است، می‌گوییم «جین». ولی صحیحش این است که بگوییم سین جیم.

مجری: مثال دیگر، مثلاً شین میم ر (شیمیایی میکروبی رادیواکتیو).

دکتر ظریف: مورد اول که گفتیم اختصار تک‌حرفی بود. اختصار چندحرفی هم داریم و همینی بود که شما فرمودید. مثلاً قدیم به ما می‌گفتند کوچکترین مضرب مشترک، ک.م.م.، یا ش.م.ر (شیمیایی میکروبی رادیواکتیو)، یا ش.م.ه (شیمیایی میکروبی هسته‌ای). به این‌ها می‌گوییم اختصارات چندحرفی. 

یکی دیگر از انواع اختصارسازی در زبان فارسی «ترخیم» است. ترخیم کلمه‌ای عربی است و کمی ثقیل است. ترخیم یعنی بریدن دنبالۀ چیزی و کوتاه کردن دم چیزی. هم‌خانوادۀ این کلمه «مرخم» است. مصدر مرخم یعنی مصدری که «ن» آخرش افتاده. مثلاً به جای «نشستن» می‌گوییم «نشست». مثلاً «نشست و برخاست» در واقع استفاده از دو مصدر مرخم است. حالا اگر بیاییم بخشی از کلمه‌ای را ببریم و دور بیندازیم و باقی‌مانده و خلاصه‌اش را به جای کلش به‌کار ببریم اختصارسازی کرده‌ایم. مثلاً «نک» به جای «نگاه کنید به»، «رک» به جای «رجوع کنید به»، یا مثلاً جوان‌های امروز به جای «آزمایشگاه» می‌گویند «آز». مثلاً می‌گویند آز فیزیک، آز شیمی. فرهنگستان هم از همین اختصار جوان‌ها استفاده کرده و کلمه‌ای ساخته است. دستگاه‌های قند (دیابت) را شما دیده‌اید که یک تراشۀ الکترونیکی دارد و یک قطره خون رویش می‌گذارند و نتیجۀ قند را می‌دهد. در زبان انگلیسی به این‌ها Lab on a chip می‌گویند که یعنی آزمایشگاه روی تراشه. که ما در زبان فارسی آمدیم این را هم خلاصه کردیم و هم از آن خلاصه‌ای که جوان‌ها استفاده می‌کردند استفاده کردیم و اسمش را گذاشتیم آزتراشه که در بعضی از حوزه‌های آزمایشگاهی من شنیده‌ام که به‌کار می‌رود. البته این واژه تقریباً از واژه‌های جدید فرهنگستان است و ما هنوز برآوردی نداریم از اینکه این واژه چقدر جا افتاده است.

یکی دیگر از موارد اختصارسازی، فشرده‌سازی است. یعنی مثلاً شما یک عبارت طولانی را در نظر بگیرید و چند کلمه را از آن انتخاب کنید.

مجری: مثلاً الخ به جای الی آخر؟

دکتر ظریف: بله؛ یا مثلاً قس به جای قیاس کنید، مقایسه کنید. 

اما مهم‌ترین روشی که فرهنگستان از آن استفاده می‌کند آمیزه‌سازی است. آمیزه‌سازی یعنی ما دو یا چند کلمه را بگیریم و یک کلمۀ جدید با آن بسازیم. جوری که آن کلمۀ جدید هم هویت واژگانی داشته باشد هم خودش یک کلمه شود. از قدیم بخواهم مثال بزنم، مثلاً «نستعلیق». خط نستعلیق از ترکیب دو خط «نسخ» و «تعلیق» ساخته شده است. به همین دلیل اسم این خط جدید را گذاشته‌اند «نستعلیق». موارد جدید هم داریم. مثلاً سازمان «توانیر» نامش آمیزه‌سازی شده است؛ تولید و انتقال نیرو. یا مثلاً «هوانیروز» که یکی از بخش‌های ارتش است، هواپیمایی نیروی زمینی ارتش است.

مجری: «نداجا» و «نزاجا» هم می‌شود؟

دکتر ظریف: نه؛ این‌ها سرواژه‌سازی هستند که بحث بعدی ما هستند. یعنی اول کلمات را می‌گیریم، به همدیگر می‌چسبانیم و یک کلمه درست می‌کنیم. معمولاً کلماتی که ساخته می‌شوند کلمات معناداری نیستند. یعنی نزاجا به خودی خود معنی ندارد. اما گاهی اوقات کسانی که کلمه را درست می‌کنند هنری به خرج می‌دهند که آن سرواژه‌ای که می‌سازند خودش یک کلمۀ معنادار باشد. بهترین سرواژه در زبان فارسی هماست. هواپیمایی ملی ایران که خود «هما» یک پرندۀ اسطوره‌ای است و در اساطیر و داستان‌های ایرانی جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد. 

در ارتش و حوزه‌های نظامی کلمات را کوتاه می‌کنند و یکی از توانایی این‌ها این است که چون زبانشان دستوری است، اگر فرمانده چیزی بگوید همۀ زیردست‌ها باید اجرا کنند و این از نظر زبانی واژه را هر چقدر هم که سخت باشد جا می‌اندازد.

مجری: برخی واژه‌ها چه به‌صورت سرواژه‌سازی، چه فشرده‌سازی، چه آمیزه‌سازی خودبه‌خود و طبیعی در زبان عامۀ مردم جا می‌افتند. درست است؟

دکتر ظریف: بله؛ شاید بشود گفت که بهترین اختصارسازان خود مردم‌اند. مثلاً مردم به «طرح ترافیک تهران» می‌گویند «طرح». همه هم می‌دانند منظورشان چیست. مثلاً اگر به کسی که نمی‌داند طرح یعنی چه بگویید طرح فکر می‌کند الگو و پترن و این جور چیزهاست. ولی همۀ تهرانی‌ها یا حتی غیرتهرانی‌ها می‌دانند که وقتی می‌گوییم رفتم تو طرح، یعنی وارد منطقۀ طرح ترافیک شدم. حتی طرح زوج و فرد را هم می‌گویند زوج و فرد. مثلاً می‌گویند فلان خیابان محدودۀ زوج و فرد است. بهترین سرواژه‌سازها، بهترین اختصارسازها، بهترین کلمه‌سازها مردم هستند و ما در فرهنگستان در واقع داریم شمّ و شهود مردم را هم به‌کار می‌گیریم و هم تحریک می‌کنیم که آن‌ها برای ما واژه بسازند.

من یک چیزی هم یادم افتاد. جوان‌ها از این اختصارسازی استفاده می‌کنند و بعضی وقت‌ها یک چیز خیلی خنده‌داری که می‌بینند سه تا خ یا چهار تا خ می‌گذارند. من از یکی از این جوان‌ها پرسیدم این یعنی چه؟ گفت یعنی خداییش خیلی خندیدم.