واژه‌گزینی - ۱۴

زمان پخش: ۲۹ اردیبهشت ۹۷

مهمان برنامه: دکتر محمود ظریف

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg، یازده دقیقه، سه مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه از کانال تلگرام - ۲۴ مگابایت

دکتر ظریف: ما تا به حال روش‌های واژه‌گزینی را بررسی کردیم. اگر کسی برنامه‌ها را تا الان دیده باشد می‌تواند تا حدودی کلمات جدید را با اصول زبان فارسی بسازد. اما این کلماتی که ساخته شده‌اند باید ضوابط و شرایطی داشته باشند که این ضوابط و شرایط تعدادشان شش هفت مورد است که من برای برنامۀ امروز سه موردش که از همه بیشتر باید مد نظر مردم و مد نظر کسانی در حوزۀ خودشان دوست دارند کار کنند و کلمات جدید فارسی بسازند قرار بگیرد انتخاب کرده‌ام.

کلمه‌ای که ما می‌سازیم باید با دستور زبان هم‌خوانی داشته باشد و منطبق باشد بر قواعدی که در دستور زبان جاری است. ما وقتی می‌گوییم دستور زبان از دو بخش صحبت می‌کنیم. به بخشی که با آن قواعد کلمه می‌سازیم می‌گوییم صرف یا ساخت‌واژه و بخشی که جمله یا عبارت‌های کوچکتر یا بزرگتر از جمله را می‌سازیم می‌گوییم نحو. ما در واژه‌گزینی بیشتر وقت‌ها با صرف یا ساخت‌واژه کار داریم و در واقع روش‌های کلمه‌سازی بیشتر در صرف بررسی می‌شود. اما چون گاهی اوقات عباراتی بزرگتر از کلمه هم می‌سازیم نیم‌نگاهی هم به قواعد نحو داریم.

مثلاً پسوند «مند» برای یک شخص یا یک چیز، صفت درست می‌کند. اسم با «مند»، صفت می‌سازند. مثلاً به کسی که دارای «هنر» است می‌گوییم «هنرمند». حال اگر این قواعد صرفی را رعایت نکنیم نامأنوس می‌شود. مثل «خطرناک‌مند». چون خطرناک خودش صفت است و «مند» به اسم می‌چسبد نه صفت. همۀ فارسی‌زبانان می‌توانند این قواعد را با شمّ زبانی خود تشخیص بدهند. 

یک مثال هم از قواعد نحوی بگویم. می‌دانیم که همۀ حرف‌های اضافه (از، به، تا، در و...) در زبان فارسی قبل از گروه اسمی می‌آیند. مثلاً من به تاریخ علاقه‌مندم، ما به برنامۀ صبح به خیر ایران علاقه‌مندیم. اگر جای این «به» را عوض کنیم غلط می‌شود.

برخی از قواعد صرف و ساخت‌واژی بسیار پرکاربردند؛ جوری که همۀ مردم بلدند. برخی هم میان‌مایه‌اند و بعضی‌ها بلدند و برخی هم در زبان مردم عادی به‌کار نمی‌روند و فقط علما و فضلا این قواعد را بلدند. به‌عنوان مثال، همۀ ما می‌دانیم که اسم + ی، صفت می‌سازد. مثال: جنگی، ورزشی. از مواردی که مردم کمتر بلدند صفت + ا = اسم است. مانند ژرفا، درازا. اما یک سری وندها و روش‌های واژه‌گزینی هستند که خیلی‌ها بلد نیستند. مثلاً بن مضارع یا ستاک حال + «ند» که می‌توان روند، خورند و کشند را نام برد. پس این قواعد، پرکاربرد و کم‌کاربرد، پربسامد و کم‌بسامد دارند و ما ترجیح می‌دهیم از پربسامدها برای واژه‌سازی استفاده کنیم و فقط زمانی که مجبوریم از قواعد کم‌بسامد استفاده کنیم.

مجری: در قبال واژگان خارجی که برایشان هنوز معادلی نداریم چه باید بکنیم؟

دکتر ظریف: ما همۀ واژه‌های بیگانه را رد نمی‌کنیم. برخی را می‌پذیریم. مانند تلویزیون و رادیو. اما برای تلفظ این کلمات روشی را انتخاب می‌کنیم که برای مردممان آسان‌تر است. مثلاً تلفظ تلویزیون و شهر لندن را به این صورت به‌کار می‌بریم و نمی‌گوییم لاندن یا تلویژن. روشی که خودمان راحت‌تریم را انتخاب می‌کنیم.