درست‌نویسی - ۳

زمان پخش: ۲۷ آذر ۹۶

مهمان برنامه: دکتر حسن ذوالفقاری

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg ده دقیقه، سه مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۰ دقیقه، ۲۲ مگابایت)

لینک دانلود از کانال تلگرام

به نظرم مثال‌هایی که عنوان میشه تکراریه. تقریباً همه‌مون در کتاب‌های زبان فارسی دبیرستان با این نکات آشنا شده‌ایم و شاید اگر مثال‌های دیگری زده می‌شد جذاب‌تر و جالب‌تر بود. نقد دومم هم به دسته‌بندی نکردن مباحث هست. شاید بهتر بود نکات ویرایشی، دستوری، نگارشی، املایی و... تفکیک می‌شد و در هر برنامه به یک یا دو مورد پرداخته می‌شد. 

* * *

مجری: امروز جناب آقای دکتر ذوالفقاری عزیز مدیر محترم گروه آموزش زبان و ادب فارسی مهمان ما هستند. آقای دکتر، سلام بر شما. خیلی خوش آمدید. صبح عالی به خیر.

دکتر ذوالفقاری: سلام گرم خودم را به بینندگان عزیز و سحرخیز عرض می‌کنم.

مجری: ما امروز در خصوص صحیح نوشتن می‌خواهیم صحبت بکنیم. کدامین واژگان را به‌کار ببریم که در ترکیب و نوشتنش اشتباهی رخ ندهد.

دکتر ذوالفقاری: شأن زبان فارسی این است که ما بتوانیم هر چه صحیح‌تر و درست‌تر واژگان و ترکیب‌ها و جمله‌ها را به‌کار ببریم و این گونه صحبت کنیم. به هر حال پاس‌داشت زبان فارسی در هر دوره‌ای به گویشوران زبان بستگی دارد. و اگر ما در این کار تعلل کنیم و ذره‌ای کوتاه بیاییم، در آینده این زبان عزیز و فاخر را نخواهیم داشت. همچنان که گذشتگان این زبان را برای ما حفظ کرده‌اند و از زمان فردوسی و سعدی تا امروز برای ما رسیده، ما هم باید وارثان خوبی باشیم.

مجری: اگر قرار باشد مصداقی با این قضیه برخورد کنیم، برای نمونه شاید در ارتباطات عمومی بین مردم، یا دوستانی که دست به قلم دارند، واژگانی را زیاد به‌کار می‌برند. برای مثال عرض می‌کنم: «گزارشات»، «سفارشات». با یک «ات» جمع بسته می‌شود که فکر می‌کنم اشکال دارد. شما بفرمایید.

دکتر ذوالفقاری: بله درست می‌فرمایید. در واقع کلمات فارسی و کلماتی که ریشۀ فارسی دارند، درست نیست که با نشانۀ جمع عربی و یا هر نشانۀ جمع غیرفارسی جمع ببندیم. «گرایش»، «گزارش»، «سفارش»، «آزمایش» این‌ها همه فارسی هستند و «گزارشات»، «پیشنهادات» که خیلی زیاد به‌کار می‌روند، و از این قبیل، نادرست است. ما سعی کنیم از دو نشانۀ فارسی «ان» و «ها» در این موارد استفاده کنیم. مثلاً «گزارش‌ها» و «آزمایش‌ها» بگوییم. این خیلی هم زیباتر و درست‌تر است. در بقیۀ موارد که کلمات عربی هستند، ایرادی ندارد که با «ات» جمع ببندیم. مثلاً «تحقیقات» ایرادی ندارد؛ ولی باز هم اگر ترجیح بدهیم که با نشانه‌های فارسی باشد مسلماً خیلی بهتر است. مثلاً بگوییم «تحقیق‌ها»

مجری: در واژۀ «عملیات‌ها» فکر می‌کنم کلمۀ «عملیات» صحیح‌تر باشد.

دکتر ذوالفقاری: «عملیات» خودش جمع عمل است؛ و کاری که بعد از جنگ تحمیلی خیلی رایج شد، به‌کار بردن «عملیات‌ها» بود. اصطلاحاً جمع‌الجمع یا کلمات دوجمعی می‌گویند. در زبان فارسی کلمات دوجمعی کم نیست. مثلاً می‌گویند «اموال‌ها»، «حقوق‌ها»؛ در حالی که اموال جمع مال و حقوق جمع حق است. بنابراین علی‌القاعده «حقوق‌ها» باید نادرست باشد. ولی خب خیلی به‌کار می‌رود. در مورد «عملیات‌ها» هم همین طور. بهتر است بگوییم «عملیات». در مورد «عملیات»، «ات» ایرادی ندارد، چون به هر حال جمع عربی است.

مجری: یکی از نکاتی هم که فکر می‌کنم در فرهنگ و زبان ادب فارسی باید به آن خیلی توجه داشت موضوع مختصر نوشتن و مختصر بیان کردن واژگان است. مصداق‌های این را هم عنایت بفرمایید.

دکتر ذوالفقاری: امروزه ما از چند طریق داریم اضافه‌گویی و اضافه‌نویسی و درازنویسی را دنبال می‌کنیم. به‌خصوص در نثرها و نامه‌های اداری، در مطبوعات، در نوشته‌های آموزشی، این درازنویسی باعث می‌شود فهم جمله دچار ابهام شود. یعنی وقتی جملۀ شما طولانی شد، در واقع بین اصطلاحاً «نهاد» و «گزاره» فاصله افتاد، این فاصله‌ها باعث می‌شود که فهم دچار مشکل شود و دیر متوجه موضوع شویم. بعضی از جمله‌های میانی که معمولاً هم با «که» شروع می‌شوند؛ مثلاً می‌خواهیم بگوییم «علی به مسافرت رفت»، وسط جمله چیزی یادمان می‌آید و می‌گوییم «علی که پارسال هم رفته بود به مسافرت و در مسافرت برایش اتفاقاتی افتاده بود و...» شروع می‌کنیم راجع به پارسال می‌گوییم و اصل قضیه یادمان می‌رود که جملۀ اصلی‌مان «علی به مسافرت رفت» بود. بگوییم «علی به مسافرت رفت»، بعد جملۀ بعدی را بگوییم و بگوییم «پارسال هم که به مسافرت رفته بود این اتفاق هم برای او افتاد» و بعد هر چه دلمان بخواهد را اضافه کنیم؛ ولی جمله‌هایمان را کوتاه کنیم. یکی از مسائلی که باعث می‌شود جمله‌ها طولانی شود این است که فعل‌هایمان را دراز و بلند استفاده می‌کنیم. مثلاً به جای اینکه بگوییم «استفاده کرد» می‌گوییم «مورد استفاده قرار داد». در نامه‌های اداری «مورد اعمال نظر قرار دهید» را به‌کار می‌بریم، یا مثلاً فعل‌های مورددار. این‌ها خیلی طولانی می‌کنند. در زبان فارسی، فعل‌های ما خیلی ساده و کوتاه است. مثل «گریست»؛ که امروزه به جای «گریست»، «گریه کرد» هم می‌گوییم. و ممکن است اگر همین طور پیش برویم فعل‌هایمان طولانی‌تر و طولانی‌تر شود. یا اضافه‌نویسی در بعضی از عبارت‌ها بی‌آنکه متوجه باشیم که دو کلمۀ مترادف را در یک ترکیب داریم استفاده می‌کنیم، این‌ها را به‌کار می‌بریم. مثلاً می‌گوییم «فلانی حُسن خوبی دارد»، و بعداً یادمان می‌رود که حُسن همان خوبی است و بعد می‌گوییم «حُسن بد هم دارد». اینجا دیگر خنده‌دار می‌شود.

مجری: اگر دقت کرده باشید گاهی اوقات خود ماها هم به این مشکل یا معضل متأسفانه ناخودآگاه دچار می‌شویم. برای مثال «جناب آقای دکتر ذوالفقاری می‌خواهم از شما سؤالی بپرسم»؛ در حالی که «سؤال» خودش «پرسش» است. 

دکتر ذوالفقاری: بگوییم «بپرسم» که «سؤال» هم در آن است. یا مثلاً می‌گویند «فلانی در سن بیست‌سالگی...»، سن لازم نیست. بگوییم در «بیست‌سالگی». نظیر این‌ها زیاد است. ما به این‌ها می‌گوییم کاربردهای زائد، یا اصطلاحاً «حشو». مثلاً «فینال آخر مسابقات را دیدم»؛ فینال همان آخر است. یعنی پایان مسابقات. اینجا هم یک کلمۀ بیگانه به‌کار برده‌ایم، هم انگار نمی‌دانیم که فینال همان آخر است. یا در «استارت شروع مسابقات»، استارت همان شروع است و یکی‌شان کفایت می‌کند. بنابراین سعی کنیم این نوع ترکیب‌ها را بشناسیم و استفاده نکنیم.