زنگ فارسی

لینک بالا برای دوستانی هست که وبلاگ دارن و می‌خوان مطالب رو دنبال کنن.

زبان‌های ایرانی - ۷

سه شنبه, ۱۸ ارديبهشت ۱۳۹۷، ۰۶:۳۵ ق.ظ

زمان پخش: ۷ اسفند ۹۶

مهمان برنامه: دکتر مجید طامه

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg یازده دقیقه، سه مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۱ دقیقه، ۱۹ مگابایت)



من قبلاً جسته گریخته راجع به زبان آذری قدیم و فرق آذری و ترکی یه چیزایی شنیده بودم و خونده بودم؛ ولی چون منابعم موثق نبودن نمی‌تونستم بهشون استناد کنم و اون مطالب رو تو ذهنم تثبیت نکرده بودم. بعد از دیدن این برنامه دیگه کاملاً این موضوع برام جا افتاد و به نظرم برنامۀ جالب و مفیدی بود.

* * *

دکتر طامه: موضوع امروز گفت‌وگوی ما زبان آذری است. در گفت‌وگوی پیشینی که داشتیم ما در مورد زبان ترکی در ایران صحبت کردیم و به این نتیجه رسیدیم که اصطلاح آذری نمی‌تواند اصطلاح جامعی در اشاره به ترک‌زبانان ایران باشد. اما امروز می‌خواهیم دربارۀ اصطلاح «آذری» و معنی و مصداق پیشین آن و معنی‌ای که دست کم در میان اهل فن، امروز برای این اصطلاح قائل هستند صحبت کنیم. بنابر دلایل و شواهد مستند تاریخی، زبان آذری قبل از اینکه مردم آذربایجان زبان ترکی را اختیار کنند زبان پیشین آذربایجان بوده است. متون تاریخی که دربارۀ این موضوع وجود دارد را می‌توانیم به دو دستۀ کلی تقسیم کنیم. متونی که در آن‌ها به‌صراحت به زبان مردم آذربایجان اصطلاح آذری را اطلاق کرده و متونی که در آن‌ها با اصطلاحات دیگری مثل پهلوی، فهلوی، رازی، راژی و شهری زبان مردم آذربایجان را نامیده است. قدیمی‌ترین اشاره‌ای که به زبان مردم آذربایجان شده است، نقل قولی است از ابن مقفع مربوط به سدۀ دوم هجری که در کتاب الفهرست ابن ندیم ذکر شده است و گفته شده است بنا بر این قول که زبان مردم آذربایجان پهلوی است و آن منسوب به فهله است که سرزمینی است شامل آذربایجان و اصفهان و ری و همدان. و یکی دیگر از قدیمی‌ترین اشاره‌ها به زبان مردم آذربایجان در کتاب فتوح البلدان بلاذری آمده است. در این کتاب هم یک واژه از زبان مردم آذربایجان ذکر شده است. این کتاب مربوط به قرن سوم است. در یکی دیگر از کتاب‌های قرن سوم، در کتاب البلدان یعقوبی، اصطلاح آذری در اشاره به مردم آذربایجان به‌کار رفته است. در یکی از قدیمی‌ترین متون تاریخی ایران که مربوط به سدۀ چهارم هجری است، به نام التنبیه و الاشراف، دربارۀ زبان‌های ایرانی و اختلاف گویش‌های ایرانی صحبت شده است. در یکی از این‌ها گفته شده است که زبان آذری یکی از زبان‌های ایرانی است که در کنار فارسی و پهلوی قرار گرفته شده است. یاقوت حموی هم که در قرن ششم زندگی می‌کرده‌است، زبان آذری را به‌عنوان یک زبان ایرانی معرفی کرده است. در سدۀ هشتم هجری هم حمدالله مستوفی اشاره می‌کند که زبان مردم مراغه زبان پهلوی است. بنابراین بر اساس این شواهد تاریخی که ما فقط اندکی‌اش را ذکر کردیم، می‌توانیم بگوییم که زبان مردم آذربایجان تا قرن هشتم هجری و به احتمال قوی تا اندکی پس از آن غالباً یک زبان ایرانی بوده که به مناسبت آذربایجان، زبان آذری نامیده می‌شده‌است و پس از این دوره است که مردم آذربایجان زبان ترکی را اختیار می‌کنند و تبدیل به زبان مادری مردم آذربایجان می‌شود. اما ضعف و خاموشی زبان آذری با ورود ترکان به منطقۀ آذربایجان اتفاق می‌افتد که این ورود از دوران غزنویان شروع می‌شود و در دوران سلجوقیان قوت بیشتری پیدا می‌کند و ترکی موقعیت مستحکم‌تری پیدا می‌کند.

مجری: یک سؤال. آذری زیرمجموعۀ ترکی است؟ آذری موازی با ترکی است؟ آذری با ترکی هم‌خانواده است؟

دکتر طامه: آذری یک اصطلاح است که در واقع به زبان‌های ایرانی اشاره می‌شده‌است. الان عرض می‌کنم که از چه زمانی «آذری» برای اشاره به ترکی هم به‌کار رفته است. از زمان غزنویان وقتی که ترکان وارد ایران می‌شوند، در دوران سلجوقیان این ورود ترکان شدت بیشتری پیدا می‌کند، موقعیت ترکی مستحکم‌تر می‌شود و در دوران اتابکان و ایلخانان موقعیت آذری نسبت به ترکی ضعیف‌تر می‌شود و در دوران فرمانروایی ترکمانان آق‌قویونلو و قره‌قویونلو وضعیت آذری خیلی ضعیف‌تر می‌شود؛ تا جایی که صفویان که اصالتاً ایرانی‌تبار بودند، زبان ترکی را به‌عنوان زبان دربار و محاوره انتخاب می‌کنند و از این پس زبان آذری در مراکز عمدۀ آذربایجان متروک می‌شود و زبان ترکی جایگزین آن می‌شود. اما اگر بخواهیم دربارۀ کم و کیف زبان آذری صحبت کنیم باید بگوییم با توجه به منطقۀ وسیع آذربایجان، زبان آذری یک صورت واحد و یک‌شکل را نداشته است. بلکه از گویش‌ها و لهجه‌های متفاوتی تشکیل می‌شده که در عین این کثرت یک وحدت و وجوه اشتراک زیادی هم بینشان وجود داشته و به همین سبب در متون تاریخی از آن‌ها به اصطلاحِ «آذری» یاد شده است. اما بازماند‌ه‌های زبان آذری، یعنی این زبان ایرانی را که من عرض کردم می‌توانیم به دو دسته تقسیم کنیم. یکی عبارت است از کلمات و عبارات و اشعاری که در لابه‌لای متون قدیمی ذکر شده است. به قدیمی‌ترین متون این دسته بخواهیم اشاره کنیم، چند قصیده هستند، دوبیتی‌های منسوب به شیخ صفی‌الدین اردبیلی هستند، یک جمله به تبریزی در کتاب حمدالله مستوفی است و یک شعری هم همام تبریزی دارد که در این شعر مصراع و بیت‌هایی را به زبان آذری گفته است که من یک بیتش را الان خدمتتان عرض می‌کنم. در یکی از اشعارش آمده که «وهار و ول و دیم یار خوش بی، اوی یاران مه ول بی مه وهاران»؛ که ترجمه‌اش می‌شود بهار و گل به چهرۀ یار خوش است، بدون یار نه گلی باشد و نه بهاری. اما به غیر از این آثار مکتوب، ما گویش‌های زنده‌ای را هنوز هم در منطقۀ آذربایجان داریم که بازماندۀ همین زبان قدیم آذربایجان (زبان آذری) هستند.

مجری: یه سؤال بپرسم؟ حرف شعرا شد؛ شعرهایی که شهریار گفته ترکی است یا آذری؟

دکتر طامه: شهریار که یک سری اشعارش به فارسی است و یک سری هم به ترکی گفته. این را باید ترکی آذربایجان خطاب کنیم.

مجری: چون الان دیگر متوجه شدم خیلی فرق وجود دارد بین ترکی و آذری.

دکتر طامه: یک سری گویش‌هایی هم وجود دارد که بازمانده‌های زبان آذری هستند که از این گویش‌ها می‌توانیم به گویش‌های منطقۀ کلاسور و خوینه‌رود در اهر اشاره کنیم، گویش گلین‌قیه در مرند اشاره کنیم، گویش‌هایی که به تاتی معروف‌اند و در مناطقی مثل شاهرود خلخال رایج هستند. گویش‌های جنوب و جنوب غرب قزوین مثل تاکستان و خیارج و غیره را می‌توانیم اشاره کنیم که در برنامه‌های بعدی من در مورد گویش‌های تاتی کاملاً توضیح خواهم داد. تمام این گویش‌ها را در واقع بازمانده‌های آذری می‌دانند و در زمرۀ زبان‌های ایرانی نوی غربی به‌حساب می‌آورند. اما به‌خاطر استقرار فراگیر ترکی در آذربایجان در چند سدۀ اخیر برخی تصور کرده‌اند که اصطلاح آذری که در متون قدیمی فارسی و عربی آمده، اشاره به زبان ترکی مردم آذربایجان دارد. در صورتی که این طور نبوده است. ظاهراً نخستین فردی که اصطلاح آذری را برای اشاره به ترکی به‌کار برده میرزا قاسم بیگ دربندی بوده که در کتابی که دربارۀ دستور زبان ترکی نوشته (به زبان روسی این کتاب را نوشته) از اصطلاح آذری برای اشاره به زبان ترکی استفاده کرده است و از آن پس اصطلاح آذری برای اشاره به ترکی آذربایجان هم به‌کار رفته است.

مجری: پس از این به بعد ما خواستیم ترک‌زبان‌ها را خطاب قرار دهیم، باید هم به آذری‌زبان‌ها سلام کنیم هم به ترک‌زبانان آذربایجان. یعنی کسانی که مثلاً در زنجان، در قزوین و در استان‌ها و شهرهای دیگر ما ترکی صحبت می‌کنند، آذری‌زبان نیستند و ترک‌زبان هستند.

دکتر طامه: البته همه جزو زبان‌های ایران حساب می‌شوند. فرقی نمی‌کند. فقط به‌لحاظ طبقه‌بندی‌های علمی و زبان‌شناختی این‌ها مطرح می‌شود.

مجری: مبحث زبان آذری را امروز بستیم؟

دکتر طامه: بله؛ بحث زبان آذری قدیم را بستیم.

مجری: حالا می‌خواهیم برویم سراغ زبان آذری جدید؟

دکتر طامه: در مورد زبان آذری جدید که هفتۀ قبل صحبت کردیم که گفتیم زبان ترکی آذربایجان شاخه‌ای از زبان اغوزهاست.

۹۷/۰۲/۱۸

نظرات  (۶)

۱۸ ارديبهشت ۹۷ ، ۱۲:۳۰ 🔹🔹نیلگون 🔹🔹
چقدر عجیب :/
یکی از دوستای من اهل سراب بوده
اما شمال بدنیا اومده بود و بزرگ شد.ترکی رو تو خونه یاد گرفت از بچگی.
چند سال پیش با یه پسر آذربایجانی که دوازده سال بود تو ترکیه زندگی میکرد، ازدواج کرد.
یه سال با هم دوست بودن.چطوری؟از پشت امواج اینترنت.
بعد من همش واسم سواله که،وقتی حتی ترکی سراب و میانه باهم فرق میکنه،این دو نَفَر چجوری باهم چت کردن و تازه با این همه تفاوت فرهنگی و مذهبی عاشق هم شدن؟! :||
پاسخ:
عشق که زبان و مذهب و قومیت حالیش نیست :))
سراب نزدیک تبریزه و فکر کنم لهجه‌شون هم تفاوت چندانی با تبریز نداشته باشه. البته تا حالا ترکی حرف زدن سرابیا رو نشنیدم. ینی حتی یه کلمه هم از این لهجه بلد نیستم مثال بزنم برات. تونستی یه وُیسی چیزی از دوستت برام بفرست سرابی نشنیده از دنیا نرم :)))
ترکی حرف زدن اونایی که کشور آذربایجان زندگی می‌کنن شبیه ترکی حرف زدن استان ماست، ولی ترکیِ ترکیه یه کم فرق داره. مثل فارسی حرف زدن ایرانیا و افغانیا و تاجیکاست تقریباً. ینی منظور همو تا حدودی متوجه میشیم. دوستتم احتمالاً تو یکی از شهرهای ترک‌نشین شمال زندگی کرده که تونسته یاد بگیره. آخه شمال هم ترک داره.

۱۸ ارديبهشت ۹۷ ، ۱۳:۲۱ 🔹🔹نیلگون 🔹🔹
اون که بله :))
نه مردم اصیل اینجا ترک نیستن
اما مهاجر ترک داره. منتهی اونا تو خونه ترکی حرف میزنند و از پدرمادرشون یاد میگیرن.بیرون تو بازار و مدرسه و اینا اصلا ترکی رائج نیست.
من دوستای صمیمیم ترک بودن.یکی ترک بانه یکی ترک سراب.یکی ترک اردبیل یکی ترک زنجان.خودمو کشتم تو این سالها یکم مکالمه داشته باشن اما قبول نکردن :))) نمیدونم چرا خجالت میکشیدن!
پاسخ:
چه خوب که زبان مادری‌شو یاد گرفته :)
خجالت نداره که. بیا خودم یادت بدم. دو روزه به هوپ زرگری یاد دادم، دو ماهه هم بهت ترکی یادت میدم :دی
ببین منطقه ی ما از لحاظ جغرافیایی جزو تات زبانها دسته بندی میشن ولی حتی زبانشون با تات ها هم متفاوته. یعنی مثلا یه آداب و رسوم و غذاهای خاص دارن که تو یه قسمتی از تات ها که در کوه زاگرس یا بینالود که در خراسان شمالی هستن مشترکه ولی باز با هم یکی نیست. جالبه اینا عاشق ارتفاع و کوه هستند. و معمولا در دامنه کوه زندگی میکنن، حتی اگر مجبور باشند هزار بار این دامنه رو برای تامین آب بیان پایین و برن بالا.. 
خیلی غصه میخورم که زبان مادریم که اینقدر زیبا و قدیمی و اصیله داره نابود میشه.. نسل جدیدی که ما باشیم نمیتونیم به زبان مادریمون حرف بزنیم و مثلا خیلی هنر کنیم فقط میفهمیم که چی میگن! جالبه من هم شمالی رو خوب متوجه میشم( بیشتر مازندرانی و بعد گیلکی)، هم لری و هم کمی کلمات ترکی در این زبان هست. اما هیچکدوم از اینها نمیتونن زبان ما رو متوجه بشن:) 
دشت قزوین و تاکستان رو که گفته تات خیلی با این منطقه ما فرق دارن در آداب و رسوم و گویش.. من زبون تات های تاکستان و بویین زهرا رو اصلا متوجه نمیشم.
فکر کنم چون منطقه کوهستانی ما راه ناهمواری در دل کوه داشته، کلن غیر قابل دسترسی بودن، بین خودشون ازدواج میکردن، غریبه توشون نیست، و چون آب و خاک حاصلخیزی داشتن تمام مایحتاج زندگی رو خودشون تولید میکردن، از خوراک و غلات و میوه ها و فرش زیر پا تا جوراب و بقیه چیزا.. زبانشون هم دست نخورده است. هیچ کار علمی یا پژوهشی در باره زبانشون نشده، چون هنوز راهی برای حضور پژوهشگرا به این منطقه نیست یا اومدنشون خیلی سخته. فقط یه دانشجوی دکترای زمین شناسی برای تحقیق روی سنگها و خاک منطقه تونسته بود بیاد و یه پایان نامه هم دیدم که روی ضرب المثلهای بومی شون کار کرده بود،(احتمالا کاری از نسل جدید مهاجر و تحصیل کرده ی به شهر). واقعا پر از رمز و رازه.. حیف از این زبان که داره نابود میشه.. 

پاسخ:
آره واقعاً جای تأسف داره که زبان‌های محلی کم‌کم دارن خاموش میشن و دیگه گویشور ندارن
یکی از کارهایی که فرهنگستان انجام میده مطالعه‌ی این گویش‌ها و زبان‌ها و تلاش برای زنده نگه‌داشتنشونه. کاش روی این زبانی که میگی منطقه‌ش صعب‌العبوره هم مطالعه و پژوهش کنن
میگم چرا تحت تعقیب قرار دادن عربی، وقتی دنبال کردن فارسی انقدر قشنگتره؟! 
پاسخ:
به نظرم تحت تعقیب بامزه و طنزه و خواستم بانمک باشم یه کم :))
راست میگی :)) الان تغییرش میدم و می‌نویسم دنبال کردن ^-^

آره خب منم وقتی خوندم خنده ام گرفت ولی به نظرم واسه اینجا دنبال کردن منلسب تر بود. :-)
مرسی از انتقادپذیری شما!
پاسخ:
این وبلاگ متعلق به شماست :)) با فونت و سایز و قالب و هدر و هر چی دیگه مشکل دارین بگین مسئولین رسیدگی کنن :دی
پس به کار بردن اصطلاح آذری به جای ترکی اشتباه است و ما بهتر است به هم وطنان ترک ، ترک زبان بگوییم  نه آذری زبان.

«وهار و ول و دیم یار خوش بی، اوی یاران مه ول بی مه وهاران»
خیلی کلماتش آشناس بگوشم.
یه سوال حاشیه ای:  :)
این تغییر زبان با تغییر قوم همرا بوده یا نه به مرور زمان همان مردمان  زبان جدید رو پذیرفتن؟
مثل مصری ها که زبانشان عربی شد ولی خودشان نه.


پاسخ:
درسته
دلیل آشنا به نظر رسیدنش اینه که وهار همون بهاره. شبیه فارسیه دیگه. بایدم‌ آشنا باشه.
نه به نظرم. قبلش اینجا خالی از سکنه نبوده که مثلا مغول‌ها مهاجرت کنن پرش کنن. حالا یه تعداد مهاجر داشتیم، ولی تغییر زبان رخ داده مثل مصر

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">