زنگ فارسی

لینک بالا برای دوستانی هست که وبلاگ دارن و می‌خوان مطالب رو دنبال کنن.

واژه‌شناسی - ۱

سه شنبه, ۱۴ فروردين ۱۳۹۷، ۰۸:۱۵ ق.ظ

زمان پخش: ۱۵ آبان ۹۶

مهمان برنامه: دکتر علی شیوا

لینک دانلود فایل صوتی برنامه با فرمت ogg یازده دقیقه، چهار مگابایت

لینک دانلود ویدئوی برنامه (۱۱ دقیقه، ۷۷ مگابایت)

لینک دانلود از کانال تلگرام



مجری (خانم نصیری) به جای همراهی، یه وقتایی مخالفت می‌کرد و سؤالاتی می‌پرسید که نیاز به ساعت‌ها توضیح و تبیین داره و توی اون فرصت زمانیِ کم نه تنها به پیشبرد بحث کمک نمی‌کنه، بلکه شبهاتی هم ایجاد می‌کنه. این برنامه دو تا مجری خانوم داره و من عملکرد مجری دوم (خانم اسناوندی) رو که از یه قسمتی به بعد کلاً ایشون اومدن برای اجرا، بیشتر می‌پسندم.

* * *

مجری: خیلی خوش آمدید آقای شیوا. از فرهنگستان زبان و ادب فارسی شما تشریف آورده‌اید به این برنامه و از آنجایی که مسئول آموزش هستید و به‌نوعی با دانش‌آموزان در ارتباطید، ما این روزها در برنامه‌مان، روزهای زوج در خصوص زبان فارسی خیلی صحبت می‌کنیم. زبان پارسی یا فارسی آقای شیوا؟

دکتر شیوا: فارسی. تغییر «پ» به «ف»، تغییر یک واج به واج دیگر برای آسانی بوده است. بنابراین فارسی که در زبان، رایج است، فرهنگستان هم از همین واژه بهره می‌گیرد.

مجری: ما این روزها در برنامه‌مان در خصوص زبان فارسی خیلی صحبت می‌کنیم. به‌خاطر اینکه اعتقاد داریم زبان فارسی میراث گران‌بهای ماست که احتیاج به پاس‌داشت و نگه‌داری دارد و این روزها خیلی مورد هجمه و حمله است. مثلاً شما که با دانش‌آموزان در ارتباط هستید، این روزها ادبیات گفتاری دانش‌آموزان ما خیلی تغییر کرده است. یک موقع‌هایی ازشان جمله‌هایی می‌شنویم که باید کلی تحلیل کنیم معنی‌اش را بفهمیم که اصلاً چه گفته‌اند. چرا به این شکل شده است؟ و اساساً فرهنگستان راهکاری برایش پیدا کرده است؟

دکتر شیوا: ما بنابه وظیفه و مسئولیتی که داریم، با دانش‌آموزان نخبه و سرآمد کشور سروکار داریم و دیدیم که آهسته‌آهسته و رفته‌رفته زبان دانش‌آموزان همچنان که فرمودید دارد گران‌بار می‌شود از واژه‌های بیگانه. برای نمونه فکر می‌کنم ده پانزده سالی است که به جای واژۀ فارسی‌تبار «زمان»، یا واژۀ فارسی شدۀ «وقت» واژۀ «تایم» در زبان دانش‌آموزان جا افتاده است. و تایم هم به‌تنهایی نیست؛ یعنی یک خوشه‌واژه را با خودش به سمت زبان فارسی می‌کشد؛ از «تایمر» و «تایم‌اوت» و «تایم‌تیبل» و «آن‌تایم» و «پارت‌تایم» و «فول‌تایم». همۀ این‌ها وارد زبان می‌شوند. از سوی دیگر «اوکی» واژه‌ای است که دانش‌آموزان در چند سال اخیر دارند به‌کار می‌برند. برای نمونه «بسیار خوب»شان، «اوکی» شده، «چشم»شان، «اوکی» شده، حالشان «خوب» نیست، «اوکی» است، جایشان «راحت» نیست، «اوکی» است و حالات و روحیاتشان هم کم‌کم دارد با واژه‌های بیگانه بیان می‌شود. یعنی مثلاً ما در قدیم «اضطراب» داشتیم، «دلهره» داشتیم، «دل‌شوره» داشتیم؛ امروزه دانش‌آموزان «استرس» دارند. ما «پشتیبانی» می‌کردیم از مسأله یا کسی، آن‌ها «ساپورت» می‌کنند. ما «هوادار» و «طرفدار» بودیم، آن‌ها «فن» هستند. ما با «مداد نوکی» می‌نوشتیم آن‌ها با «اتود» می‌نویسند. ما با «شبرنگ» کار می‌کردیم، آن‌ها با «هایلایت». و این‌ها برای ما دغدغه بود. وقتی با دانش‌آموزان مطرح می‌کردیم، می‌دیدیم که بله به خودشان می‌آیند. یعنی گویا آگاهی دقیق به کاربرد این واژگان و اینکه چرا به‌کار می‌برند ندارند.

مجری: وارد تعامل و صحبت و گفت‌وگو شدید با بچه‌ها؟ نگفتند که ما مشکلی نداریم و خیلی هم راحتیم با این واژه‌ها؟

دکتر شیوا: بله. چرا در آغاز که همین را می‌گفتند؛ به‌ویژه که اخیراً کتاب نونگاشت یا تازه‌تألیف زیست‌شناسی پایۀ دهم حتی در میان معلمان هم مخالفانی برانگیخت و دانش‌آموزان البته به تبعیت از معلمان، اعتراض‌هایی داشتند که چرا واژه‌های بیگانۀ قدیم مانند «تیروئید» را که یک واژۀ فراگیر در زبان مردم است، داریم جایگزین می‌کنیم با «سپردیس» به‌فرض، یا واژۀ «نفرون» را با «گردیزه»، واژۀ «میتوکندری» را با «راکیزه».

مجری: شما مخالف با این جهت‌گیری دانش‌آموزان و بچه‌ها هستید؟ چون مثلاً تیروئید یک واژه‌ای است که سال‌هاست جا افتاده و مثلاً چهل سال است مردم تیروئید را به‌کار می‌برند. حالا اگر بخواهیم یک واژۀ دیگری را جایگزین کنیم ممکن است سخت یا غیرقابل‌پذیرش باشد.

دکتر شیوا: با دانش‌آموزان بله. البته بیشتر، این‌ها از سوی معلمان مطرح می‌شد. ما یک سند بالادستی داریم به نام نقشۀ جامع علمی کشور که در آنجا اولویت‌های علم و فناوری کشور توضیح داده شده است. یکی از اولویت‌های سطح الفش این است که زبان فارسی در مقام زبان علم ساده‌سازی شود تا مردم بتوانند به‌راحتی از آن بهره‌گیری کنند. منتها نکته اینجاست که شما مثلاً دو واژۀ «تیروئید» و «سپردیس» را انگار دارید هم‌زمان باهم می‌شنوید. عادت را کنار بگذاریم و غبار عادت را بزداییم، ببینیم که فارسی‌زبان اگر برای نخستین بار این دو واژه را بشنود کدام را برمی‌گزیند. «تیروئید» واژۀ تیره یا غیرشفاف است. یعنی فارسی‌زبانان از تیروئید هیچ معنایی نمی‌فهمند؛ اما وقتی می‌گوییم سپردیس دست‌کم از پارۀ نخستش (سپر)، یک مفهومی درک می‌کنیم و اگر بدانیم که «دیس» در فارسی معنای شباهت و همانندی دارد، چون واژۀ سپر را در ذهن تداعی می‌کرد و شکل تیروئید هم همین است، «سپردیس» را برمی‌گزیدیم. نکته اینجاست که باید زبان فارسی زبان علم شود و ۹۵ درصد واژه‌هایی که فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌سازد واژه‌های تخصصی است که در ۷۰ گروه تخصصی این‌ها ساخته می‌شود و معرفی می‌شود. این واژه‌ها را گروه تخصصی زیست‌شناسی که استادان دانشگاه، نویسندگان و مترجمان این حوزه هستند پیشنهاد می‌کنند. یعنی آن‌ها دغدغۀ این را دارند که ما بتوانیم مفاهیم علمی را با زبان خودمان بیان کنیم؛ وگرنه زبان فارسی باید فقط برای پنج درصد واژ‌ۀ عمومی واژه‌سازی بکند و این به‌معنای توقف، ناتوانی و بی‌رمق و بی‌رونق شدن زبان فارسی است.

مجری: قطعاً خود شما هم بررسی و تحقیق کرده‌اید در خصوص اینکه چه راهکاری پیدا کنید که بتوانید این واژه‌ها را جایگزین کنید. چون گفتید اعتراض بچه‌ها از معلمین نشئت می‌گیرد، اول یک دورۀ آموزشی برای معلمین برگزار کنید که معلمین این را بپذیرند، قبول کنند، بعد چون آن‌ها قرار است که دانش را انتقال دهند و انتقال‌دهندۀ دانش به دانش‌آموزان باشند، دانش‌آموزان هم بپذیرند. چون آن‌ها حرف معلمشان را بیشتر قبول دارند. یک کارگاهی هم برگزار کرده بودید برای بچه‌های تیزهوشان، درست است؟

دکتر شیوا: دوازده و سیزده آبان‌ماه با همکاری فرهنگستان، ما مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان یک کارگاهی را برگزار کردیم در دبیرستان علامه حلی ۸ و در خود فرهنگستان. دانش‌آموزان مدارس تهران با همکاری ادارۀ کل شهر تهران و ادارۀ سمپاد شهر تهران، حدود ۳۳ نفر داوطلب شدند و در این دو روز آموزش‌هایی را از سوی فرهنگستان دیدند. روز نخست دو کلاس داشتیم. یکی تاریخچۀ واژه‌گزینی بود و دیگری دربارۀ واژه‌سازی. استادان فرهنگستان آمده بودند و رودررو با دانش‌آموزان صحبت کردند. روز شنبه که روز دوم کارگاه آموزشی یا به تعبیر ما کارسوق بود، دانش‌آموزان ما وارد فرهنگستان شدند و آنجا کارگاه آموزشی داشتند. سرکار خانم نسرین پرویزی معاون گروه واژه‌گزینی توضیحاتی دربارۀ سازوکار و گردش کار در واژه‌گزینی دادند و بعد دانش‌آموزان را با کاربرگه آشنا کردند. کاربرگه آن برگه‌ای است که گروه‌های تخصصی واژه‌های بیگانه را روی آن برگه معادل‌سازی می‌کنند. دانش‌آموزان به چهار دسته تقسیم شدند و عملاً درگیر سازوکار واژه‌سازی شدند.

مجری: خروجی و برایند این کارگاه چه بود؟

دکتر شیوا: سرانجام بچه‌ها در شورای واژه‌گزینی فرهنگستان شرکت کردند و این برایشان بسیار جذاب بود. حضور آقای هوشنگ مرادی کرمانی، سرکار خانم ژاله آموزگار و به ریاست آقای دکتر حداد عادل برای دانش‌آموزان، درس‌آموز و پر از نکته بود. سرانجام دانش‌آموزان نظر خودشان را در شورای واژه‌گزینی بیان کردند.

مجری: یاد گرفتند که واژه‌گزینی به چه شکل انجام می‌شود؟

دکتر شیوا: بله. در همان کارگاه این را در عمل آزمودند و خودشان واژه ساختند. مثلاً به آن‌ها گفته شد در برابر «ترور» می‌خواهیم واژه‌گزینی کنیم. حالا این فرهنگ‌ها در اختیار شماست، کاربرگه مشخص است، فرهنگ لغت انگلیسی، واژه‌نامۀ تخصصی و مانند این‌ها. اما نظر خودشان را که بیان کردند در حضور شورای واژه‌گزینی، گفتند که ما دیدگاه پیشینمان قدری دگرگون شده و الان خودمان باید رسانه‌ای باشیم برای رساندن پیام فرهنگستان به همۀ مردم.

۹۷/۰۱/۱۴

نظرات  (۹)

راستش من با صحبت‌هاشون قانع نشدم. زبان علم به نظر من تغییر ناپذیره. چون درحال حاضر دیگه علم معطوف به یک سرزمین خاص نیست. علمی که من تولیدکننده اون هستم مورد استفاده یک نفر دیگه در افریقای جنوبی هم هست. و علمی که یک ژاپنی تولید می‌کنه مورد استفاده من نوعی در ایران هست. خب در این صورت شما نمی‌تونی زبان علم رو کاملاً فارسی‌سازی کنی. نمی‌تونی بگی خب بچه‌ها تا دوران مدرسه که مصرف کننده علم هستید به این بگین سپردیس و بعد از رفتن به دانشگاه که تولیدکننده علم شدید بهش بگید تیروئید! این بیشتر به علم ما و به زبان ما آسیب می‌زنه. البته این نظر منه و ممکنه خیلی تخصصی نباشه و ایرادات فراوانی داشته باشه.
پاسخ:
خب من هم جای شما بودم با ده دقیقه صحبت قانع نمی‌شدم. برای همین هم به عملکرد مجری انتقاد داشتم. رفتار مجری به‌شدت روی مخاطب تأثیر داره.
تخصص ایشون تو این برنامه ریشه‌شناسی و واژه‌شناسی بود و بحث واژه‌گزینی رو قراره دکتر ظریف و مهرامی اجرا کنن. ایشون چون با دانش‌آموزان در ارتباطن این بحث پیش کشیده شد که در مورد این ورک‌شاپ یا کارسوق بگن و در برنامه‌های بعدی، ینی از فردا ریشه‌ی کلماتو قراره بگن.

جواب نقدتون رو کوتاه میدم تا دو سه هفته‌ی دیگه که پست‌های دکتر ظریف و مهرامی رو گذاشتم بیشتر بحث کنیم.
اینجا نگفتیم بعد از دانشگاه قراره تولیدکننده‌ی علم باشیم. منظورمون از فارسی شدن زبان علم اینه که مثلا برای اصطلاحات پزشکی و هواشناسی معادل داشته باشیم که وقتی یه پیرمرد و پیرزن بی‌سواد میرن مطب دکتر یا اخبار هواشناسی گوش میدن، تفهیم و تفاهم صورت بگیره.
به نظرم تا جایی که ممکنه باید واژه سازی کرد در نهایت مردم تصمیم می‌گیرند که کدام واژه را به کار ببرند . مثل تلفن همراه ، پیامک،رایانه.....
البته ما به اتود مدادفشاری می‌گیم:)




و غبار عادت را بزداریم . (بزداییم یا برداریم)
پاسخ:
بله، درسته. راجع به این موضوع حدودا دو هفته دیگه بحث خواهیم کرد. ولی فقط پنج درصد واژه‌ها عمومیه و مربوط به مردمه. بقیه کاملا تخصصیه و اهل فن باید نظر بدن.

چه خوبه که قبل از اینکه این نوشته‌ها رو تحویل فرهنگستان بدم می‌ذارم اینجا. حسابی ویرایششون می‌کنید :))
۱۴ فروردين ۹۷ ، ۱۷:۵۱ سید رمضان حسینی
آقای شیوا توی دو سالی که معلممون بودن راجع به خیلی از این موارد مفصل حرف زده بودن. درست یا غلط، صحبت‌هاشون مفصل و علمی و قابل بحث بود. واقعا بی‌انصافیه که بخواهیم توی ده دقیقه به این همه سوال جواب قانع‌کننده بدن.
البته مجری هم اون‌قدرا مقصر نیست. بالاخره سوال داره توی ذهنش و نمی‌شه که بی‌جواب بمونه. شاید برایپیش نیومدن همچین مشلاتی بهتر بود فرهنگستان قالب دیگه‌ای مثل مناظره یا مستند یا... رو انتخاب می‌کرد و تو چنین مواردی به سادگی ارجاع می‌داد به اون برنامه یا حتی مکتوب در دسترس مردم. وجود یه صفحهٔ مجازی پاسخ به شبهات منسجم و مرتب هم می‌تونه مفید باشه البته.
پاسخ:
من با اینکه معلم زبان فارسیمو خییییلی دوست داشتم و دارم، ولی به حالتون غبطه می‌خورم که آقای شیوا معلمتون بودن
به نظر من مجری اول باید قبل از برنامه توجیه بشه بعد بیاد اجرا. یه وقتایی با سؤالات شخصی مجری که من فلان چیز رو نفهمیدم و از اول بگین وقت برنامه گرفته میشه که خب ظاهراً قسمت‌های بعدی اینجوریه که مجری قبلش یه جلسه‌ای با استادها داره که جلوی دوربین چی بپرسه و چی نپرسه

رسالت من همینه دیگه. دور همیم که بحث کنیم باهم. آدرس اینجا رو هم قراره به زودی بدم به اساتید محترم و مسئولین :)
و این واژه ها که سر زبان افتاده خیلی شیرین هستند و ادم دلش نمیاد اون ها رو تغییر بدهد
ولی من تلاش میکنم این لغات های غیر فارسی را از دایره لغاتم حذف کنم و لغات فارسی
اصیل جایگزینشون کنم:)
پاسخ:
البته قرار نیست با حذف تمام لغات بیگانه زبان فارسی رو لاغر کنیم. به قدر نیاز و در حد تعادل اشکالی نداره. کم‌کم راجع به اینکه چیا بمونن و چیا برن بحث خواهیم کرد :)
سلام
بحث جالبیه...
متاسفانه مردم فکر می‌کنند استفاده از واژگان بیگانه، کلاس کاری است.
مثلا این روزها، کلمه ایونت را زیاد می‌شنویم. قبلا می‌گفتند افتتاح، رونمایی، فروش حضوری، گردهمایی... چندماهی است که با یک حالی نویسند ایونت!
اصلا با این کلمه رابطه برقرار نمی‌کنم.
پاسخ:
سلام
درسته :)
مثل استفاده از کالای خارجیه. عوامل زیادی (فرهنگی، سیاسی، روان‌شناسی و...) توی این قضیه دخیلن.
صحبت هاشون منطقی بود ولی واقعا این واژه سپردیس به جای تیروئید سخته من یاد بشقاب و غذا می افتم بیچاره بچه ها:)
مثلا اگه معنای واژه های تخصصی رو به صورت زبان فارسی و ساده توضیح بدهیم بهتر نیست؟
پاسخ:
اعتراف می‌کنم منم یاد سپری که توش پلو ریختن و آوردن سر سفره می‌افتم 
حالا اگه جانیفتاد یکی دیگه می‌سازیم، اصرار و اجباری در کار نیست

نمیشه که فقط توصیف و تعریف کرد و هیچ معادلی براش نساخت. فرض کن بخوای یه مقاله‌ای رو به فارسی ارایه بدی. اون وقت باید به جای هر کلمه دو خط توضیح بنویسی
دکتر شیوا چه زیبا شعر می خواند.
به دانشجوهایش سرکلاس غبطه می خوریم .
:)

پاسخ:
بیان شیوا و شسته رفته و شیرینی دارن واقعا
یکی از خوانندگان اینجا، دبیرستان، از شاگردان ایشون بودن
ینی حاضرم برگردم دبیرستانو دوباره بخونم، ولی دکتر شیوا معلمم باشه
سلام.
خب، من دبیرستانی هستم و رشته‌م هم تجربی هستش. شاید بشه گفت نصف جبهه‌گیری دانش‌آموزا نسبت به واژه‌ها، نتیجه تلقینی باشه که بچه‌های سال بالاتر و همچنین معلما انجام میدن. کاش این ورک‌شاپی که گفتی رو برای همهٔ بچه‌ها میذاشتن.
لذا اینکه من همچنان فکر نمی‌کنم واژه دنا برای ‌DNA واژهٔ علمی‌‌ای باشه. به‌علاوه آپاندیس که معادلش میشه آویزان:|| وگرنه 80 درصد واژه‌های تولید شده خوب بودن و دلیل‌های علمی هم پشتش بودن واقعا.
اینکه بین تیروئید و سپردیس هم تیروئید بیشتر استفاده میشه، طبق گفتهٔ همکلاسی‌هام، استفادهٔ تیروئید از بدو تولد ( :دی ) هست. و احتمالا استفاده تیروئید در دوران تولد دوباره یا دگردیسی ( که میشه بعد از کنکورمون:دی ) چون فکر نکنم توی منابع رشته‌های مرتبط،‌ تغییری ایجاد شده باشه.
پاسخ:
سلام :) از آشنایی باهات بسی بسیار مشعوفم و شادمانم
متقاعد کردن معلما هم کار آسونی نیست. اونا چند ساله به کلمات قدیمی عادت کردن و سخته براشون این تغییر
کاش حداقل فیلمِ همون یه دونه ورک‌شاپ و بازخورد بچه‌ها رو منتشر می‌کردن. همینم غنیمت بود

کتاباتونو ندیدم ولی فکر کنم حدود صد تا کلمه‌ی جدید وارد کتاباتون شده. در شگفتم چرا دنا و تیروئید انقدر حاشیه‌ساز شده؟ ینی از بقیه‌ی کلمات راضی هستین؟ 
چون دانش‌آموز جماعت خسته‌س:دی مثلا برای سپردیس، وقتی میبینه تیروئید ساده‌تره ترجیح میده که تیروئید رو استفاده کنه. حالا تیروئید برای یازدهمه و من هنوز نرسیدم بهش ولی شنیدم برای هورمونش و غده  و.. خیلی معادلای اینجوری گذاشتن که بعضیاش علمی نیست.
بعد مثلا یه‌سری چیزا خیلی با هم قاطی میشن. ما یه سیتوپلاسم داریم که یه مایعی هست درون سلول. بعد یه مایع بین سلولی داریم که بین چندتا سلول هست.
بعد هردوتاشون مایع بین یاخته‌ای ترجمه شدن. خب آدم قاطی میکنه.
یا مثلا توی زیست گیاهی، انواع پلاست‌ها و رنگیزه‌هاشون خیلی خیلی زمینه قاطی کردن رو داره. نکته اینجاست که ما سر امتحان نام و نام خانوادگیمونم یادمون میره، بعد برای یه اندام و... باید دوتا کلمه حفظ کنیم. مطمئنا چیزی رو ترجیح می‌دیم که بیشتر شنیدیم و علمی‌تر هستش.
پاسخ:
راست میگی یه کم سخته حفظ کردن دو تا اسم. به نظرم اول باید مفهوم رو توی ذهنتون تثبیت کنن تا نیازی به حفظ کردن نباشه. این مثال‌هایی که زدی رو متوجه نمیشم چون رشته‌م یه چیز دیگه بود ولی درک می‌کنم چی میگی. تو رشته‌ی سابقم یه مشت اسم تو فصل سلف و مقاومت و خازن داشتیم: امپدانس، رزیستانس، راکتانس، کاپاسیتانس، اندوکتانس، ادمیتانس، سوسپتانس. همیشه با حفظ کردن اسمشون درگیر بودم. شبیه هم بودن لامصبا. معادل فارسیشونم یه کلمه نبود و مثلاً اول باید می‌فهمیدی ادمیتانس چیه و بعد سوسپتانس میشد قسمت موهومی ادمیتانس. یکی از اهداف بلندمدتم پیدا کردن معادل برای اینا و حذف اینا از کتب درسیمونه :))

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">